De Vlaamsche School. Jaargang 3

[p. 177]

Quinten Massys.
(Vervolg zie bl. 17, 154 en 186 van den eersten en bl. 6 van den tweeden jaergang).

Groot was Quinten:

albrecht dürer, tydgenoot van quinten massys.

historie-, genre- en portretschilder, vereenigde hy in zich al de vakken der kunst. Zyn arendblik doorpeilde de diepste geheimen der natuer en drong met koene vlucht tot in den schoot der Godheid. Van de ontzaggelyke hoogte welke hy in het gebied van het schoone had bereikt, beheersche hy den smaek zyns vaderlands; een aental begaefde meesters schaerden zich onder zyne bannier⁽¹⁾; de grootste kunstenaren zynereeuw brachten hem hunne hulde toe⁽²⁾; hunne gezamentlyke poogingen verwekten die school, welke tot nu den standaerd der vlaemsche kunst in ons midden heeft bewaerd.

Quinten's ster glanstte in haren vollen luister; onder haer geleide bewandelde de vlaemsche schilder met zekerheid de baen des zegen en des roems; wanneer er plotselings uit het zuiden, eene onweêrswolk opsteeg, die zich meer en meer uitbreidend, allengs den hemel der nederlandsche kunst dreigde te overdekken.

Inderdaed was het einde der XV^e eeuw, onder verscheidene opzichten den kunstenaer voordeelig, het begin der XVI^e, was niets min dan bevredigend voor den man wiens gansch bestaen den vooruitgang der nationale schilderschool was toegewyd. Verschillige omstandigheden liepen op eens te saêm om de vlaemsche kunst uit den weg te slaen, dien zy tot dan zoo zegevierend had gevolgd; vooreerst het bestuer des lands waerin de invloed des vreemden zich reeds liet gevoelen; daerby de menigvuldige betrekkingen met het zuiden, deden in ons midden een deel dier begrippen overstroomen welke reeds in Italië eenen ganschen ommekeer in het ryk van het schoone hadden te weeg gebracht. Wy herhalen het, onze verbindtenis met Spanje en onze handelsbetrekkingen met Italië, brachten der vlaemsche school eenen slag toe waervan zy zich slechts kon heropbeuren onder de reuzenpoogingen van Adam Van Noort voortgezet door zyne beroemde leerlingen en nazaten: Rubens, Van Balen, Jordaens, Francken en Van Dyck.

Quinten zag het begin van den grooten gedachten stryd, die onder den naem van Hergeboorte is vereeuwigd, en zyn hert schrikte by het beseffen van de inbreuk die hy op de nederlandsche kunst zou maken. Sedert de Van Eycken had de vlaemsche school roemvol hare eigene ingevingen gevolgd, en thans zou zy, heerschende vorstinne, hare eigene weerde verzaken, om zich vrywillig, als eene slavinne, voor verscheidene eeuwen, aen de zegekar eener vreemde zuster te laten slepen die vroeger wel eens by haer te rade was gegaen⁽¹⁾.

(1) De in den Liggere aengehaelde leerlingen van Quinten Massys zyn: in 1495, Ariaen; in 1501, Willem Muelenbroec; in 1504, Eduwart Portugalois; in 1510, Hennen Boechmakere. Zie ook den Catalogue du Musée d'Anvers.

(2) In de vyftiende eeuw zien wy de voornaemste nederlandsche kunstenaren van het tydvak zich metter woon naer Antwerpen verzetten: Van der Weyden, Maubeuge, Lucas van Leyden, Joachim Patenier, Jacob Cornelis, enz.; onder de kunstenaren uit den vreemde die, zich by deze meesters hadden gevoegd, vinden wy Jacob van Lubeck, Thomas Polonius, leerling van Raphaël, Jararoth Pruck, van wier werken Albrecht Dürer met lof gewaegt.

(1) De legende verhaelt dat Antonello da Messina, die de olieschildering in Italië invoerde, naer onze landen overkwam om zich in de geheimen der vlaemsche kunst te laten inwyden.

[p. 178]

De heropbeuring van de werken der oudheid gaf het sein tot den opstand. Wy zegden het elders, de studie der oudheden, maer byzonder die der grieksche modellen, welke men alsdan by menigte ontgroef, hadden zelfs de voortreffelykste meesters plotselings van verbystering getroffen. De geest, die sedert de middeleeuwen de kunst had geleid stond stil; hy was als verstomd by het zien van dit heir van meesterwerken, die als by tooverslag, uit den schoot der aerde weder oprezen, en toonden dat er buiten hem nog eene kunst bestond. En inderdaed sedert meer dan veertien eeuwen had het geloof de verheffing des geestes geprezen, de christene kerk alleen de hand des kunstenaers bestierd. De verheffing der ziel is haer eenige doel, en thans zag zy eene wereld van kunststukken te voorschyn treden, waer de sierlyke vormen de voornaemste weerde van uitmaken. Zy zag op eens de scheppingen harer leerlingen, de voortreffelyke tafereelen van Giotto. Cimabuë, Van Eyck, Van Memmelinghe, Van der Weyden in stryd staen met de eeuwige werken der grieksche Godenleer, van Phidias en Praxiteles.

Door den glans van het nieuwe verblind, hadden een aental begaefde jongelingen Vlaenderen verlaten, en waren onder den warmeren hemel van Italië voedsel voor hunnen vurigen geest gaen zoeken. Dáer heerschtte eene schaer van geniale kunstenaren. Ofschoon deze meesters, die even als Quinten eene wyziging aen de kunst noodig achtten, in den begin wellicht van het zelfde standpunt waren uitgegaen als de antwerpsche schilder, hadden zy echter weldra eene andere richting gevolgd, en waren diensvolgens tot eenen tegenovergestelden uitslag gekomen. By het christene gevoel dat, in het algemeen, het kenmerk is der kunst der middeleeuwen, hadden zy, door eene loffelyke gedachte gedreven, de studie der uiterlyke vormen willen voegen, doch waren hunne modellen in de meesterwerken der heidenen, by de Grieken en Romeinen gaen zoeken.

Dit was een heiligschending. De kunst, had tot dan hare ingevingen in de verhevene mysteriën des godsdienst geput, en nu zou plotselings een heir van heidensche vormen in haer midden dringen! Het bovennatuerlyke zou voor het natuerlyke worden verlaten! Schoone vormen was al wat men beoogde. Stoffelyk en wulpsch werd de kunst der christenen gelyk diegene welke haer tot geleidster had verstrekt.

Aen deze school was Bernt van Orley, een talentvol schilder van Brussel gevormd⁽¹⁾. Leerling van Raphaël, was hy tot eenen hoogen trap in zyn vak gestegen. In Nederland aenzag men hem als een anderen Raphaël, ofschoon hy slechts op den titel van gelukkigen navolger dezes meesters zou mogen aenspraek maken.

Wy zegden het reeds, de nieuwigheid verrukt. Nauwelyks was van Orley in ons vaderland terug gekeerd of hy zag zich met titels en eerbewyzen overladen. De landvoogdes Margarita van Oostenryk noemde hem tot haren byzonderen schilder; aenbestellingen ontving hy van alle kanten, terwyl eene veelbelovende jongelingschaer zich onder zyne leiding stelde.

Het kwaed was geschied; de Hergeboorte in Nederland begonnen. De vlaemsche school verdeelde zich in twee kampen, waervan het eene de Italiaensche schilderwyze, vertegenwoordigd door Van Orley aenkleefde, het andere, de oude vlaemsche overleveringen of Quinten getrouw bleef.

Wanneer wy hier den naem van Massys tegenover dien van Van Orley zetten, en den eersten aenduiden als de nieuwe, den andere, de oude school vertegenwoordigende, zou men evenwel ten onrechte veronderstellen dat onze antwerpsche meester tegen allen rechtmatigen vooruitgang was, dat hy de kunst in eene soort van yzeren kleed wou klinken, welk zy nooit mocht verlaten; integendeel wy hebben het bewezen, Quinten minde den vooruitgang; hy zelf was hervormer. Had hy niet reeds de kunst der middeleeuwen eene merkelyke wyziging toegebracht, en eene nieuwe baen voor de historische schildering geopend? Onder zyne hand, was het genre uit den niet waerin het kwynde tot een ernstig vak gestegen, tot een vak dat later eene der byzonderste eigenschappen onzer school zal worden. Ja, wy herhalen het, Quinten minde den vooruitgang der kunst doch slechts dien vooruitgang welken op de rede is gegrond; niet diengenen welken slechts op puinen heerscht, en de vernietiging van prachtige paleizen vergt, om ellendige hutten in hunne plaets te stellen.

Uitmuntend kunstenaer, had Massys al de eigenschappen onzer school doorgrond; hy kende hunne voortreffelykheid; en deze eigenschappen, zou hy niet hebben verruild tegen wisselvallige hoedanigheden, waeraen de tyd nog geene kracht had geschonken, en wier duerbaerheid in allen geval, in zyne eeuw nog een raedsel was.

De werken van Massys toonen ons eenen onafgebroken stryd tegen de grondbeginselen die ons van over de Alpen werden overgeplant. Immer toont hy zich diep denker, uitmuntend kolorist, ondervorscher der natuer, maer bovenal tracht hy even als Van Eyck en van Memmelinghe in zyne scheppingen een deel te doen overgaen van dit hemelsch gevoel welk het kenmerk is des waren christen. Doch in dezen reuzenstryd is de meester niet alleen; hy wordt krachtdadig in zyne poogingen ondersteund door de grootste kunstenaren zyner eeuw; Lucas van Leyden, Jacob Cornelisz, Cornelis Engelbrecht-

(1) Deze schilder zag te Brussel ten jare 1471 het licht, en overleed aldaer in 1541.

[p. 179]

sen⁽¹⁾ zyn gelukkig hunne medewerking aen den man te verleenen die even als zy, een deel zyns roems is verschuldigd aen de uitmuntende overleveringen der oude school van Nederland.

Gedurig aen den arbeid, brengt Massys meesterstuk, op meesterstuk voort; vinden de werken zyner mededingers byval door hunne nieuwheid, de zyne verrukken door hunne oorspronkelykheid, en vergen de bewondering af, zelfs van zyne tegenstrevers. Hy schildert zyn Hieronymus in de woestyn, zyne Wisselaers, zyn Mariabeeld, dat honderd jaer nadien, nog den geestdrift der aertshertogen Albertus en Isabella opwekte⁽²⁾; voor de hoofdkerk van Antwerpen verveerdigt hy een nieuw tafereel dat jammer in den beeldstorm van 1566 werd vernietigd, terwyl hy ons stadhuis met een aental afbeeldsels onzer vorsten verrykt, getuigen van het genie onzes meesters⁽³⁾. Zyn talent wordt ook naer weerde geschat, en reeds in 1496, vyf jaren na zyne ontvangst in de St-Lucasgilde, wordt er ter zyner eere eene medalie geslagen, waervan Opmeer, in zyn Opus chronographicum, gewaegt⁽⁴⁾; doch thans heeft zyn roem de grenzen onzes lands ver overschreden; de grootste mannen zyner eeuw vereeren hem met hunne achting: Erasmus, Thomas Morus, Petrus AEgidius, Hans Holbein geven hem blyken eener vriendschap die met hun leven alleen kan breken.

Intusschen was het jaer 1520 genaderd. Zonder de Hergeboorte hadde zich alsdan eene schoone gelegenheid voor onzen kunstenaer opgedaen, om zyn talent in vollen glans te toonen. De jeugdige Karel, de gelukkige erfgenaem der kroonen van Duitschland, van Spanje en Burgondië, zou zyne inkomst in de hoofdplaets van het markgraefschap des H. Ryks doen, en magistraet en bevolking hadden besloten den jongen vorst een luisterlyk onthael aen te bieden.

Antwerpen was toen de eerste stapelplaets uit het noorden. De schatten welke haer handel onophoudelyk in ons midden nederstortte, lieten haer toe feesten in te richten, waervan men tot dan nooit de gelyke had aenschouwd. Door een echt nationael gevoel gedreven, deed het magistraet eenen oproep aen al wat de stad voortreffends in kunsten en wetenschappen bezat. Men wilde den nieuwen keizer een grootsch gedacht schenken van de macht en welvaert der Scheldestad. Dichters werden geroepen om een algemeen plan van versiering te ontwerpen, en door hunne dichtstukken eene menigte triomphbogen op te luisteren, terwyl twee honderd vyftig kunstenaren, waeronder wy de grootste meesters des tyds vinden, met het uitvoeren der versieringen en triomphbogen werden gelast.

By deze talryke schaer, bevond zich Quinten Massys; de jaerboeken der stad hebben ons zynen naem bewaerd⁽¹⁾. Met zyne gewoone ootmoedige bereidwilligheid had onze kunstenaer den oproep van het Magistraet beantwoord; gelukkig zyne stille werkplaets te verlaten om tot den luister van zyn geliefd Antwerpen by te dragen.

Schitterend waren de werken door het vernuft onzer kunstenaren tot stand gebracht, getuige ervan de beschryving welke Petrus AEgidus en Cornelius Graphaeus ons hebben nagelaten⁽²⁾; eene gewichtere getugeniis is echter diegene van een der voornaemste kunstenaren der eeuw, Albrecht Dürer, de grootste der duitsche schilders. Fraei, waren de poorten met kamerspelen versierd, schryft de Nurembergsche schilder in het dagboek zyner reize⁽³⁾ en men weet wat dergelyke uitdrukkingen beteekenen in den mond van den nauwgezetten man die slechts het woord overkostelyk vond om zyne aendoening te kennen te geven, wanneer hy voor het meesterwerk der Van Eycken, voor het onovertroffen Lam Gods in de hoofdkerk van Gent werd geleid⁽⁴⁾.

De intrede van Keizer Karel was de laetste openbare plechtigheid waeraen Massys de hulp van zyn talent zou verleenen. En inderdaed van wat nut ware zyne medewerking nog geweest by den immer aengroeijenden byval dien de kunst der Hergeboorte verkreeg? Hadden zelfs, tegen zynen wil en dank, de feesten die men den jongen vorst aenbood, in het algemeen geen heidensch karakter bekomen. Was men zoo verre niet gegaen, in plaets van eenige treffende lessen uit onze geschiedenis, den Keizer slechts voorstellingen uit de godenleer der Grieken te toonen⁽⁵⁾? Ja. zoo hoog was de algemeene opgewondenheid gestegen dat dochters van achtbare familiën niet hadden geaerzeld de zedigheid hunner kunne te verloochenen, om

(1) Zie over deze kunstenaren Van Manders Schilderboeck.

(2) Over dit tafereel heeft Fickaert (bl. 15) het volgende geboekt. Dit Mariabeeld is soo deftig doorcuyert dat op 23 Aug. 1615. ‘syne Hooghheydt den Artshertogh Albertus met Isabella Clara Eugenia syn huysvrouwe in de constcamer van Cornelius Van der Gheest (alsdan eyghenaer) het ternoyspel op het Schelde besichtende, het selve Mariabeeldeken noch meer besinden, ja oock tot een stille groote half openbare vryagie: maer wiert afgheslaghen door eenen stilswyghenden yver van den eyghenaer den welcken groote gunsten door eyghen liefde liet passeren.’

(3) Handschrift van Vander Zanden, sekretaris der koninklyke Akademie van Antwerpen.

(4) Zie over deze medalie den Catalogue du musée d'Anvers.

(1) Zie Pompa I troïtus Ferdinandi, voorrede.

(2) Niet minder dan twaelf triomphbogen werden door de stad opgericht; zie Petri AEgidii hypotheses spectaculorum Carolo Imp. Antverpiae exhibitorum, in-4^o: en Cornelii Graphaei Gratulatio Caroli V. Imperatoris 1520, Antverpiae, apud Joan. Croccium, in-8^o.

(3) Reis van Albrecht Dürer in de Nederlanden, bl. 53.

(4) Ibid. bl. 73.

(5) By onze wete, heeft Quinten, in zyne gansche levensbaen, geen enkel mythologisch onderwerp behandeld.

[p. 180]

zich byna moedernaekt als beelden van goddinnen en nymphen op de triomphbogen ten toon te stellen. Karel V, zegde Dürer aen Melanchton, sloeg zyne oogen neder wanneer hy voor deze openbare bewyzen van zedenverderf heêntoog, doch voegde de kunstenaer er zich verontschuldigend by, ik heb deze maegden aendachtiglyk aenschouwd, en zelfs met een onbeschaemd oog, daer ik een schilder was⁽¹⁾.

De kuische Muse van Massys schrikte by dergelyke ongeregeldheden. De leerling van Van der Weyden, de aenbidder van het echt schoone, toog in zyn werkhuis terug by het beseffen van den verval, die de kunst weldra zou treffen. Dáér, ver van een publiek dat zyne werken niet meer scheen te begrypen, bracht hy eene nieuwe hulde aen het erfdeel zyner vaderen. Door meesterstukken alleen dacht hy weleens de nationale school in het pad terug te voeren dat zy zoo roekeloos verliet..... Begeesterd man hoe zeer dwaelde hy toch!

P. Génard.

(1) Zie Verachter's uitgave van Albrechts Durer reize, bl. 53 en Manlii Collectanea Locor. Communium, bl. 345.