De Vlaamsche School. Jaargang 3

Philosophie des geluks.
I.
Het onbepaeld geluk bestaet niet.

Wat al plechtige aenmaningen en bedenkingen over de smartelykheid van 's menschen lot, sinds Job tot, en inbegrepen, de dichters onzer dagen! - Salomo, na alle gelukzaligheden genoten te hebben, besluit dat alles ydelheid en bedrog is. Pindaer noemt het leven van den mensch den droom eener schim; en Shakespeare heeft gezegd: het geluk bestaet in niet geboren te zyn.

Behaegde het my, hier eene lange reeks aenhalingen uit den voorleden tyd neder te schryven, dan zouden wy zien hoe zeer en dichters en wysgeren het overal eens zyn om te verklaren, dat het geluk slechts eene droomery is; wy zouden hen voor ons doen verschynen en allen zouden neêrslagtig belyden, dat het geluk, van naby beschouwd, niets anders is dan een bedriegelyk verschynsel, en, als het ware, een zedelyk spiegelbeeld, dat altoos diegenen zal verleiden die er de wezenlykheid zullen wanen in te ontmoeten.

Onder de wysgeren hield Epikuer zelfs staende, dat ons grootste genoegen in het geheugen zetelt en enkelyk van het aendenken aen het voorledene afhangt.

De, in schyn, gelukkigste en met het aerdsche leven meest ingenomene dichters uiten toch, te midden hunner voldoening, de treurigste toonen, en, door die toonen, verraden zy, ondanks zich zelven, het geheim hunner ziel. - Anakreoon vindt de krekel gelukkiger dan den mensch, en Horatius bezingt byna op elke bladzyde de kort- en vlugtigheid des levens: ‘Linquenda tellus, et domus, et uxor’; en zyne hekeldichten begint hy met den menschen te verwyten, dat geen enkel hunner met zyn lot te vrede is:

‘Wat mag de reden zyn, Mecenas, dat geen mensch
Vernoegd is met zyn' staet, 't zy hy dien naer zyn' wensch
Heeft uitgekozen, 't zy toevallig aengeslagen?
Elk dien van anderen pryst? Nu hoort ge een' krygsman klagen,
Die, als hy oud en zwak, 't geleeden leed beseft,
't Geluk des koopmans tot den hemel toe verheft;
Dan roept een koopman weêr, als hem de holle baaren
Nu doen tot aen 't gestarnte, en dan ten afgrond varen:
Gelukkige soldaet! die, in den grootsten nood,
Een blyde zege vindt, of eene korte dood!
Een rechtsgeleerde, als hy door een' die raed komt vragen,
Ten bedde uit wordt geklopt, zoo ras 't begint te dagen,
Denkt: Hoe gelukkig leeft een boer op 't eenzaem veld!
De boer, als hy zyn vee ter markt dryft; met zyn hand
Den riem in 't water ploft, of op zyn kar gezeten,
Door dik en dun rydt, en zyn beestjes vast ziet zweeten,
Roept: Hoe gelukkig leeft een burger in de stad!
Zo scheelt er, als gy ziet, aen ieder altyd wat.
Zo ik u alles, wat men hieromtrent kan zeggen,
In orde en achtereen, doen zien, en uit wou leggen,
De dag viel my te kort.’⁽¹⁾

Dus, volgens hem, is niemand gelukkig; want indien van den eenen kant de gemeene man zichzelven onvermydelyk, door eigene schuld, ongelukkig maekt, dan is, van den andere, de wyze man steeds veroordeeld om gedurig de broosheid van alles onder het oog te hebben, om, ware het, den dood te proeven, ten einde het leven te leeren smaken en onderstaen.

By de hedendaegsche denkers en schyvers, ontmoet men, even als by de oude, dezelfde overeenstemming om het geluk als eene geestverbeelding zonder wezenlykheid te aenschouwen. Hoe menigmael en onder allerhande vormen heeft Voltaire niet geschreven: ‘Geluk, drogbeeld! Indien men den naem van geluk wil geven aen eenige wellusten die men, hier en daer, in het leven ontmoet, dan, ja, bestaet er geluk; maer zoo men door geluk iets anders verstaet, dan is het geluk voor dezen land- en waterigen gloob niet gemaekt: men zoeke dan elders.’⁽²⁾ Dit vraegpunt en al de voorstellen er mede in betrekking staende, kwam hem stooren te midden zyner hevigste aenvallen tegen het christendom. Waerheen of hoe hy zich ook wendde, steeds zag hy het rampzalige des menschelyken wezens voor zich staen. ‘Het ware van uiterste

(1) B. Huydecoper's vertaling.

(2) Dict. phil.

[p. 86]

belang’, roept hy uit, ‘een geneesmiddel voor onze kwalen te ontdekken, doch nergens ontmoet men een, en wy moeten ons bepalen met mismoedigd derzelver oorsprong na te vorschen.’ - Bolingbroke en Pope hadden getracht de godsleer te ontwyken, met daer te stellen dat de orde der natuer in zich zelve volmaekt is, dat het lot des menschen is hetgene het zyn moet, dat de mensch juist de maet van geluk geniet, voor welke zyn wezen vatbaer is. - Voltaire kon zich nooit aen dit stelsel hechten; hy schreef Candide, hy schreef zyn gedicht over Lisbonne, hy schreef twintig andere werken tegen de geloofsspreuk dat ‘alles wel is.’ De kwalen des menschdoms (en dit toch strekt hem tot eere) troffen en smartten hem tot dus verre, dat hy meermaels liever tegen zyne eigene grondstelsels handelende, en tot de Openbaring terugkeerende scheen, dan dezelve te loochenen. Hy bekent met gansch de aerde, dat er kwaed op aerde is; hy bekent, dat geen wysgeer ooit den oorsprong des kwaeds heeft kunnen ontvouwen; hy bekent dat Bayle, de grootste redekunstenaer die immer geschreven heeft, niet anders gedaen heeft dan leeren twyfelen en zich zelven bevechten; hy bekent, dat er zoo vele zwakheden in 's menschen vernuft te vinden zyn, als ellenden in zyn leven. Hy zegt, dat de Openbaring alléén dien grooten knoop, welken al de wysgeren om het meest in de war hebben gebracht, kan ontknoopen; hy zegt, dat de hoop eener toekomende uitbreiding onzes wezens in eene nieuwe orde van zaken alléén in staet is om ons te troosten over onze tegenwoordige rampspoeden, en dat de goedheid der Voorzienigheid de eenigste schuilplaets is, waerheen de mensch, in de duisternissen zyner rede en in de ellenden zyner zwakke en stervelyke natuer, zynen toevlugt kan nemen.

Vóór Voltaire, had Fontenelle reeds, in het begin der achttiende eeuw, over het geluk omslagtig geredeneerd. Hy ook, even als Bolingbroke en al de zuiverbloedige godisten, erkent niets anders dan de natuer en derzelver onveranderbare orde. Het tegenwoordige, zie daer gansch zynen gezigtskring; zyne philosophie is teenemael ondenkbeeldig; zyne kunst van gelukkig te zyn bestaet in zich het minst slecht mogelyk te schikken te midden der ontelbare onheilen die ons omringen. - ‘Laet ons leeren’, zegt hy, ‘hoe gevaerlyk het is mensch te zyn, en al de ongelukken waervan wy bevryd zyn, als zoo vele gevaren waeraen wy ontsnappen, rekenen.’ - Hy verklaert te voren, dat aen een klein getal keurgeesten slechts zyne lessen dienstig kunnen zyn.... Zyne lessen, men is verpligt het te zeggen, zyn lessen van loutere zelfzucht; doch dit is hier van weinig belang... Wat ik wil vaststellen, is dat Fontenelle met zich, zelfs by het geringste geluk mogelyk, te beperken, toch nog het geluk zoo goed als onmogelyk vindt, en schier den geheelen menschelyken geslachte ontzegd. - ‘Het is de maetschappelyke stand’, zegt hy, ‘die het geluk uitmaekt; maer zulks is juist het noodlottigste voor den mensch; een oneindig getal menschen bevinden zich in standen welke zy gelyk hebben niet te beminnen; een byna even groot getal zyn onbekwaem om zich met eenigen hoedanigen stand te bevredigen; aldus zyn zy ongeveer allen van het Geluk verstooten, en er blyft hun niets anders overig dan eenige vermaken, dat is te zeggen, eenige oogenblikken van genoegen hier en daer gezaeid, als toevallige lichtkorreltjens op eenen somberen grond, die daerdoor een weinig vervrooid wordt. Gedurende die oogenblikken hervat de mensch de tot zynen ongelukkigen toestand noodige krachten, en wekt zich den moed weder op om te lyden. Diegene die zynen stand zou willen vestigen, niet uit vrees van erger te worden, maer opdat hy te vrede zou kunnen wezen, zou den naem van gelukkig verdienen; aen een slach van onveranderlykheid in zynen toestand, zou men hem onder alle andere menschen erkennen; hy zou slechts werken om in dien toestand te blyven, en nimmer om er uit te komen.... Maer is zoodanig een mensch al in eenig oord der aerde verschenen?’

Indien eenen droogen philosooph als Fontenelle het Geluk zoo moeijelyk, en deszelfs bestaen zoo twyfelachtig toeschynt, moeten wy ons dan verwonderen over de wanhoopskreten welke driftvollere en min gelukkig voor het beneenig geluk, waermede hy zich getroostte, begiftigde mannen, sinds dry eeuwen, van dan af dat het chistendom hun den weg tot den hemel opgehouden heeft aen te wyzen, geslaekt hebben? - Is het te verwonderen, dat Shakespeare, onder het kleedsel van Hamlet, zoo ruw de liefde zyner minnares verstoot? - Schynt het vreemd dat het geloof aen het bestaen eens Paradyses gevallen zynde, en wy ons, zonder hemel op deze aerde, waer het geluk zoo moeijelyk kiemt, bevindende, wy steeds al die weeklachten hooren, die in ons oor klinken als een zang uit der helle? - Wat al weemoeds Byron en zoo vele anderen ons geopenbaerd hebben, ligt inwikkelyk besloten in de bekentenissen van Fontenelle en van Voltaire. - En oogblykelyk is het, dat de wezenlykheid zoo droevig zynde, en de natuer ons ter prooi zoo vele kwalen overgelaten hebbende, van zoodra wy aen niets meer zouden gelooven dan aen die wezenlykheid en aen die natuer, wy zouden wanhopen.

Belyden wy dan regtzinnig dat het geluk ons ontzegd is, ten minste in ons tegenwoordige leven. - En hoe zouden wy geluk konnen vinden in dit leven, op deze wereld, gelyk men zegt, waer smart en dood met ons woonen? Alles wat wy lief hebben vergankelyk zynde, bevinden wy ons door onze liefde zelve blootgesteld om gedurig te lyden. Niets zou men dan moeten lief hebben,

[p. 87]

om niet te lyden. Maer niets lief hebben is de dood onzer ziel, de schrikkelykste dood, de ware dood. - Dus, het zy wy uit ons zelven komen om ons aen eenig uiterlyk voorwerp te hechten, het zy wy ons van alle voorwerpen, die de wereld ons te beminnen aenbiedt, verweideren, altyd zyn wy zeker van te lyden. Doch het is niet alleen omdat de voorwerpen der aerde veranderlyk en vergankelyk zyn dat wy lyden, het is ook omdat dezelve zoo deerlyk onvolmaekt zyn, dat zy onzen dorst naer geluk nooit konnen laven. Dan nog is het hunne onbestendigheid en onvolmaektheid alleen niet, die ons lyden uitmaken: dezelfde worm die ze wegknaecht, verslindt ons ook; wy lyden om dat wy zelve oneindig onvolmaekt zyn, om dat alles in ons veranderlyk en broos is. Even als paerden die eensklaps van onder hunne ruiters wegglippen, zygen gedurig de baren onzer hartstochten, die ons dragen, in elkander, en na ons verheven te hebben, dalen zy schielyk, vlieten weg, en verlaten ons verbryzeld op eenen uitgedroogden bodem. - Het vurigst verlangde geluk, zoo het bestond, zou onze ziel verschrikken door zyne ongenoegzaemheid. - Ons hart is gelyk aen de ton der Danaïden die nooit kon gevuld worden.

En wy dan, rondom ons is alles stryd, alles slag; wanneer wy de wereld beschouwen, zien wy er alles in oorlog: de geslachten verdelgen zich onderling; de hoofdstoffen bevechten elkander; de menschelyke zamenleving zelve is, onder vele opzichten, een gedurige stryd, een bestendige oorlog. Hoe vele wysgeren bebben niet bewezen, dat de wreedste vyand der menschen de mensch is.

De aerde, welke wy bewoonen, bestaet slechts uit puinen, en geenen enkelen stap konnen wy er doen, zonder iets te vernielen. Beschouwen wy die aerde in den tyd of in het ruim, onder de beide afmetingen is zy eene aeneenschakeling van kwaed, van vernieling, van moordery, zoodanig en vol zamengeweven, dat zy wel gelykt aen dat tafereel van Salvator waer alles tevens doodt en gedood wordt, waer menschen, paerden, tot een vogel toe, die over het slagtveld heen vliegt, alles getroffen wordt, alles sterft, onder eenen bleeken hemel, in eene donkere groef, wyl de zon aen den gezigteinder uitbrandt: wonderbaer tafereel, verhevene uitdrukking der gemoedskrankheid, welke het zedelyk en het natuerlyk kwaed in onze ziel konnen doen ontstaen!

De heilige Paulus, die groote dichter, die schrandere godsgeleerde, heeft in één woord die algemeene droefheid der natuer uitgedrukt, wanneer hy zegt: ‘Omnis natura ingemiscit.’

En de christelyke Godsleer is de eenigste niet om die treuring aller schepselen te bestatigen; al de godsdiensten der oudheid hebben verdichtselen voortgebracht die er het denkbeeld van uitdrukten; en wy hebben zoo even gezien, dat de eeuwen gezegd van verlichting en van philosophie, de eeuwen van ongeloof, insgelyks getuigenis geven der ydelheid van dat woord geluk. - Nogthans de verachting welke men in deze tyden voor den hemel betuigt, zou moeten ten voordeele strekken van het aerdsche geluk. Men heeft oude godsdiensten willen afbreken, men moest dus de wezenlykheid verheffen ten nadeele van het denkbeeldige; men had niets dan de aerde, men moest er dus genot van nemen, men geloofde slechts aen het tegenwoordige, men moest er zich dus van bedienen. Gelyk Fontenelle, heeft men het leven als eenen vond beschouwd, en heeft zich gansch niet moeijelyk jegens hetzelve getoond, men heeft weinig gevergd van de natuer, die blinde moeder die de Voorzienigheid moest vervangen; men heeft der fortuin zoo weinig mogelyk onderpand gegeven; men heeft alle aendacht en alle voorzigtigheid op zich zelve zamengetrokken, men heeft alles gedaen wat mogelyk was om zich kunstmatig zelflievend te toonen, men heeft zulks vryheid, rede, wysbegeerte genoemd; en ten slotte is men verpligt geweest te bekennen dat het geluk voor den mensch niet gemaekt is!

J. Woutersz.

(Wordt voortgezet).