De Vlaamsche School. Jaargang 3
(1857)– [tijdschrift] Vlaamsche School, De–
Auteursrechtvrij
[pagina 66]
| |
Jan-Baptiste Wellekens.
| |
[pagina 67]
| |
van rykdommen en vermaken; zucht alsdan in alle rangen der maetschappy verspreidGa naar voetnoot(1): De dichtkunst zou schier quynen,
Zo 't schouspel ledig stont. Wat ziet men nu verschynen?
Een rou- of bruiloftvaers, zoo als 't Apol behaegt.
Waertoe, Valerius, van dit verval geklaegt?
De lust verkout. Elk zwoegt om schatten te vergadren.
O schaemle poëzy! wie zou den zangberg nadren:
Een luttel gout weegt meer als Febus lier en krans.
De schilderkunst mist ook haer allereelsten glans,
Nu zy de liefde tot hare oefening ziet verlopen,
En menig op de gunst van een portret moet hopen.
't Zy wanlust, 't zy verzuim of 't noodlot van den tydt:
De kunsten zyn heur klem en rechte minnaers quyt.
Ook overtrof hy ver de dichters zynes tyds, die zich nauwlyks boven het middelmatige verhieven, als daer zyn: P. Vlaming, Joan Van Broechuisen (Zedelyke gedichten, bl. 287); David van Hoogstraten (Ibid. 315. Verscheid. Ged., 414); Claes Bruin (Versch. Ged. 395); Daniel Willinck, de dichter der amsterdamsche Tempe en Arcadia, (Versch. Ged. 397); Broerius van Niedeck (Versch. Ged. 401). Degenen met wie hy ten nauwste verbonden was, waren echter P. Vlaming, Valerius Roever en G. Muysen, die in zyne werken meermaels voorkomen onder de verdichte namen van Amintas, Valerius en Dorilas; hy zelf heet aldaer Silvander, en ons land Leeuwendal. Hy was ook bevriend met pastoor Nanning, te Bergenop-Zoom, by wien hy nu en dan eenige rustige stille dagen ging doorbrengen, vooral in 1723, toen hy neêrslachtig en in ziekelyken toestand verkeerde. Het gedicht dat hy over dit uitstapje achterliet is niet onverdienstelykGa naar voetnoot(2). Naer eenzaemheid is myn verlangen
De zachte rust lokt my naer 't lant.
Och! wou my iemant nu ontfangen
In bosch, in weide of luchtig strant,
Dan ging de hemel voor my open.
Naer 't Gooi? naer 't Spaer? 't is meer gedaen.
Dat gaet recht toe, op Bergen aen:
Daer mag ik ook op heusheit hopen;
En 'k reis, vrymoediger van geest,
Daer 'k eertyds welkom ben geweest.
O Bergen! gy kunt my vermaken:
Vertoonende, in een kleine stip,
Al 't geen myn hart en geest kan raken,
Een schets van 's werelds groot begrip:
Hier ziet men 't graen op de akkers groeien;
Daer, rolt de hooikar langs de hei;
Gins, graest de schaepkudde in de wei,
En 'k hoor de dertele ossen loeien.
Hoe riekt die vliere en doornehaeg,
Bevochtigt door de zomervlaeg!
Maer 't Bergerbosch, met zyn plantaedje,
Vermaekt en trekt myn quynent hart.
Geen vorstenzael heeft die sieraedje,
Sieraet dat al 't penseelwerk tart.
O ryzige elsen! o abelen!
O wellust daer de wiltzang zweeft,
En blad en telg door 't wintje beeft!
O perk! o lanen! o prieelen!
Gewis, 'k raek hier van daeg niet uit:
Maer blyf gehecht aen bloem en spruit.
.............
Terwyl 't gezicht hier ruim kan weiden.
Wort myn gehoor niet min gestreelt,
Daer musch en duif haer gaê verbeiden,
En vink en leeuwrik vrolyk queelt.
De nachtegael is uitgezongen:
Dus quinkeleert elk op zyn beurt,
Die lacht wanneer een ander treurt.
Doch 'k ben nu last en leed ontsprongen,
En zoek niet hoger hier in 't wilt,
Dan dat myn onrust zy gestilt.
O lusthof, lust van aerdsche goden!
O toevlucht voor 't bezwaert gemoet!
De toegang schynt hier niet verboden:
Merkteken van verheven bloet,
Wie houd hier hof? de vrou van BergenGa naar voetnoot(1),
Doorluchtig door haer stam en deugt;
Die zich noch 't allerhoogst verheugt
Als geen misdryf haer rust komt tergen:
Zy dult geen wolven onder vee,
Maer houdt hier lant en bosch in vreê.
De hemel gun noch lange dagen
Aen die dus loffelyk gebiet.
Zoo blyf de zoon lang haer behagen,
Die haer de lieve dochter hiet.
Zo bloei de telg hier van Nassouwe
Eeuw uit eeuw in. Zo bloei dit lant,
Door dwang noch tweedracht aengerant,
Tot vreugt en troost der eedle vrouwe,
Vaer wel, o Bergerbosch, 'k moet voort,
En dryf weêr, 'k weet nau, zuit of noort.
Hy moest van toen af met eene overprikkeling der zenuwen zyn aengedaen en aen hersenschemeringen onder- | |
[pagina 68]
| |
hevig zyn, indien men mag gelooven wat hy schryft, dat hy de schimme zyner gemalinne in zyne schryfkamer had zien verschynen weinig tyds vóor zy stierf den 24 mei 1724: 'k Zwyg hoe ik soms, vermoeit van lang en treurig waken,
Nu hoorde zuchten, dan iets vallen of hard kraken,
'k Wierd stadig voortgejaegt, 't zy waer ik was of gong,
Of my iets t'huiswaerts drong.
Doch 'k zou aen dromen noch aen yl gerucht my storen:
Maer 't geen my wakende en klaerblyklyk quam te voren
Zy Godt en my bewust; dan, zo 'k my heb vergist,
Heeft oor en oog gemist.
't Wierd avond, en de zon was aen de kim gegleden,
Wanneer ik, afgemat door kleine bezigheden,
Van myn vertrekje dacht te dalen langs den trap:
Mits hoor 'k een zachte stap:
Noch eens en meer, gelyk een die met zwakke schreden,
Allengs en langzaem schynt naer boven op te treden.
'k Vertoef en 't nadert vast tot my, myn lief verschynt,
Die zich door 't klimmen pynt.
Zy nadert meer en wort gansch kenlyk voor myne oogen;
Toen hield zy stand als zwak; 'k roep aenstonts vol mêedoogen:
Hoe is 't, myn lief? hoe is 't, myn ziel? reik my uw hant.
Maer zy bleef als geplant.
'k Herhael noch vaek dit woord, doch merkte tael noch teken,
'k Verdubbel myn geroep: toen scheen zy half bezweken,
En liet den hals en 't hooft neêrbuigen aen een' zy.
Dit zien verschrikte my:
Want zy scheen meer en meer als machteloos te zygen.
'k Dacht noch verbaest door vrees: de flaute doet haer zwygen.
Ik stap tot onderstant, gryp toe van boven aen,
En zeswerf dit herdaen.
Doch eer 'k bedocht dat my dit schynsel zou bedriegen,
Zag ik, na tast op tast, dit schaduwbeeld vervliegen.
Gelyk een waterbel of als een dunne rook,
Verdween myn lief in smook.
'k Ontstel met hart en ziel, en kom nau tot bedaren:
Hoe meer 'k dit overpeins, hoe meer myn zinnen waren.
'k Ga naer beneên, en vroeg vol twyfel en bedeesd:
Wie boven was geweest?
Geen mensch, was 't antwoord; des besloot ik niets te melden,
Op dat de kranke noch de kinders zich ontstelden;
En wachte op d'uitkomst; maer toen zy haer oogen sloot,
Zeide ik: ‘'k Voorzag haer doot.’
De dichter overleefde zyne echtgenoote niet lang; hy stierf 2 jaren naderhand den 14 mei 1726, in den ouderdom van 68 jaren. Zyne dochter Magdalena Barbara, die haers vaders verspreide gedichten verzamelde en in het licht gaf, beoefende ook de dichtkunst, en schreef te zyner nagedachtenis het onderstaende grafschrift: Hier rust het schrander hooft van Neêrlandts veldt-poëten,
Die aen den Tiber en den Amstelptzoom gezeten,
Zong veldt- en visschers zang op zyn gesneden riet.
Eert vry het graf, daer gy SinceerGa naar voetnoot(1) of Tasso ziet.
| |
II.
| |
[pagina 69]
| |
Gy akkers, daer de Schelde en kleine Dender vliên,
Hoe roemt de landheer op uw zwangre koorenairen:
Daer bloeit de geele hop; en 't vlas schynt blauwe baren,
Gedreven door den wind. En gy, doorluchte Ryn,
Hoe praelt ge, o hoofdstroom, met uw torens, vee en wyn.
De ryke Maes eert Mars, en streeft door vruchtbre velden;
En de Yssel mint de jagt. 'k Zal ook de Vechtwei melden,
Daer onze lammerkooi en 't magre vee vast won.
De eerstgenoemde herderszangen zyn aen den heer Th. M. Vander Noot toegewyd, en dezes landgoed Elsryk wordt aldaer met liefde bezongen. De heer Vander Noot was Wellekens vriend en begunstiger, zoo men uit de opdragt der Zedelyke en ernstige gedichten zien kan, daer Magdalena Barbara Wellekens, die deze uitgaf, hem de volgende verzen toestuert: 't Was Elsryk, dat voorheen Silvanders klanken vong;
't Was Elsryks Boschje, daer hy menigmalen zong,
En als verrukt door 't zoet van 't vrolyk buitenleven,
In koele schaduwen der lommerryke dreven
Zyn veldfluit hooren deed, zyn veldfluit hem zoo waerd:
Hy prees het landvermaek, daer gy zoo heusch van aerd
Door gulle vrientschap noch veel meer hem kost bekoren...
2. Amintas. Herderspel van Torquatus Tasso; met eenige verklaringen. Benevens eene verhandeling van het Herdersdicht, door Jan Baptista Wellekens. Amsterdam, 1715. In-8o, bl. 211. Dit herderspel is min een tooneelstuk dan saemgevoegde soms slecht verbondene herderszangen. Maer de behandelingswyze der onderdeelen, de sierlyke tael en vurige poëzy doen de gebreken van vorm vergeten, en zoo heeft Tasso een gedenkteeken weten te stichten in een vak dat tot dusverre schier ongekend was gebleven. Zie hier het onderwerp: De verliefde Amintas kan van Silvia geene erkentenis verwerven, hoewel hy haer uit de handen eens saters, die haer geschaekt had, verloste. Eens ter jacht, van hare gezellinnen gescheiden en in het bosch verdwaeld, wordt zy door eenen wolf gekwetst; zy vlucht heen, verliest haer sluijer, dien men bebloed wedervindt. De herders denken dat Silvia door den wolf verscheurd is. Toen Amintas dit verneemt wordt het leven hem te last; in wanhoop werpt hy zich van het hoogste eener rots, en een herder komt ten tooneele met de mare zyner dood, dewyl Silvia haren vriendinnen verhaelt hoe zy aen 't gevaer ontsnapte. Tot alsnu ongevoelig, voelt zy zich by het vernemen van Amintas dood getroffen; zy zoekt zyn lyk om het te begraven en door droefheid verbysterd wilt zy hem volgen en ook sterven; maer Amintas was slechts by den val gekneust en lichtelyk gewond; beiden waren verheugd elkander weder te zien en eindelyk gelukkig door wederzydsche liefde. Al de liefelykheid der tael door Tasso gebruikt, treft men in de verzen aen van het eerste bedryf, waer Amintas verhaelt hoe hy eerst op Silvia verliefde, door Wellekens verdienstelyk vertaeld op de volgende wyze: Ik, zynde een kleine knaep, in myne teêrste dagen,
Die naulyks kon met myne kindre hand
Het ooft bereiken van de jonge boomen
En takken, hellende naer 't zand,
Heb toen de vriendschap van een jonge nimf bekomen;
Een maegdeke, zoo schoon en vol bevalligheid,
Als immer in de lucht haer gulde lokken spreit.
Kent gy de dochter van Cidippe en van den vromen
Montaen, die, ryk, zoo vele kudden telt?
'k Zeg Silvia, de roem der bosschen en het veld,
De vlammestichster die de zielen dwingt tot minnen?
Van deze spreek ik, ach, 't herdenken my ontstelt,
Ik leefde een wyl met haer, zoo wel vereent van zinnen,
Dat by geen torteltjes, hoe zacht van geest,
Ooit trouwer paer is voor of na geweest.
Ons beider woonplaets was niet ver van een gescheiden,
Noch nader was het hart vereenigt van ons beiden;
Gelyk was onze jeugd en tyd,
Maer noch gelyker de gedachten zonder stryd:
Met haer ging ik, met list de netten stellen
Om visch en vogels te beknellen;
Met haer volgde ik het spoor van 't vlugge hert met vlyt,
Gemeen was ook de vreugd en vangst van wederzyd.
Maer, ach, wyl ik, om buit de dieren ging verstooren;
Heb ik, ik weet niet hoe, myn eigen zelf verloren.
Daer rees allengs, allengs, ik weet niet uit wat zaed
Of wortel, juist als 't kruid dat uit zich zelf komt groeijen,
In myne borst een drift, onmooglyk te besnoeijen,
Een ongekende lust, om altyd het gelaet
Van myne Silvia, die schoone, te beschouwen;
En 'k dronk uit haer gezicht een zoetheid boven maet,
Dat my op 't laetst, 'k weet niet wat bitters liet behouwen,
Ik zuchte vaek, doch wist der zuchten oorzaek niet.
Dus was ik eer verlieft, eer ik de liefde kende.
Doch 'k wierd het wel gewaer in 't ende:
Hoor nu, en let hoe ik geraekte in het verdriet.
Tirsis.
Het is opmerkenswaerd.
Amintas.
Eens, om de heete lucht,
Zat Silvia, en ik en Fillis in den lommer
Van eenen schoonen beuk, te zamen zonder kommer;
Wanneer een nyvre bie, op honigwinst gestelt,
En honig zoekende door bloemryk, dal en veld,
Op Fillis kaekje kwam gevlogen,
Op Fillis roode kaek; maer door den schyn bedrogen,
En zoog die als een roosje, en beet en zoog dus weêr,
Het geen zy aenzag voor een bloempje zacht en teêr.
Doch Fillis, die de smert des beets niet kon verdragen,
Begon uit ongedult zich droevig te beklagen;
Maer myne schoone Silvia
Zei: ‘Fillis zwyg, zwyg stil, en laet u kermen na,
Ik zal door woorden, door belezen
| |
[pagina 70]
| |
De pyn van deze kleine wond genezen.
Dit groot geheim heeft my voorheen geleert
De wyze Aresia, voor 't welke ik heb vereert
Myn elpenbeenen hoorn, versiert met gulde tippen.
Dit zeggende bracht zy haer lieve lippen
En haren vriendlyken en allerzoetsten mond
Aen de gebeete kaek, en mompelde in het rond,
Met zoet en zacht gesuisch, ik weet niet wat voor dichten.
O wonderbare kracht! toen voelde zy terstond
De felle pyn verlichten,
Het zy dan door de kracht van haren mond,
Die alles, dat hy roert en aenraekt maekt gezond.
Ik, die geene andre zucht, geen doelwit had te voren,
Als 't aengename licht
Van 't schoone en heldere gezicht,
En zoete woordjes, noch veel zoeter om te hooren
Als 't ruisschen van een trage beek,
Die tusschen keitjes wort verhindert in haer streek;
Of als 't geruis der kleine en zachte winden,
In 't loof der popelen en linden;
Vernam dat in myn hart een nieuwe lust ontstont,
Om hare lipjens eens te nadren met myn mond:
En zynde, 'k weet niet hoe, flux loozer in 't begrypen
Als ik voorhenen was,
(Beschouw toch eens hoe ras
De liefde het verstand kan slypen).
Schoot my een fyn bedrog, een aerdig middel, in,
Daer myn verlangen door zou lukken naer myn zin,
Des, veinzende dat my een bietje had gesteken
Juist in myn onderlip, begon ik, tot wat streeken,
Luide op te kermen met een groot en droef misbaer,
Dat ik deze artzeny, die myne tong van haer
Niet eischte, scheen met droef gezicht te smeeken.
De eenvoude Silvia, meêdoogende aen myn pyn,
Bood voor 't geveinsde quaet haer hulp en medecyn,
Maer, ach, zy maekte myne ware wonden
Noch dieper, en zelf doodelyk, wanneer
Haer lipjes schoon en teêr
Zich aen de myne vonden.
Nooit zogen byen uit de bloempjes of 't gewas
Zoo zoeten honig, als ik van die roosjes las.
Maer toch de gloed en lust tot kusschen,
Dien ik zoo graeg wou blusschen,
Zyn door de schaemte en vrees gehouden in den toom,
Of maekten haer verzaegder, flaeu en loom,
Maer onderwyl dat deze zoetigheden,
Met heimelyk venyn vermengt, naer 't hart toe gleden,
Genoot ik zulk een smaek,
En gadeloos vermaek,
Dat veinzende de smert en pynen,
Des beets niet te verdwynen,
Maekte ik, dat zy noch menigmael
Gebruikte die bezwering voor myn quael.
Van toen geraekte het begeeren zoo aen 't groeijen,
En de onverduldigheid, onmogelyk te besnoeijen,
Niet langer kunnende verborgen zyn in 't hart,
Wiert haest gedwongen dat zy uitborst tot myn smart;
Want daer wy om vreugd te rapen,
Met nimfen en met knapen,
Te zamen zaten in een ronden kring,
En eenig tydverdryf aenvingen, met beding
Dat ieder fluistrende aen die naest hem was gezeten,
Iets van zyn zielgeheim in 't heimelyk zou doen weten:
‘Ach, Silvia, zeide ik tot haer,
Ik brand om u, en zal voorwaer,
Kan ik geen troost verwerven
Van uwe hulp, ellendig sterven!’
Op dit gezeg sloeg zy haer schoon gezicht omlaeg,
Daer 't ongewoone blos op uitbrak met een vlaeg,
Dat teekens gaf van schaemte en een verborgen toren;
Noch zy liet my geen ander antwoord hooren
Dan zwygen, doch een zwygen zoo ontstelt
Dat ik myn vonnis zag gevelt,
Vol harde dreigementen,
Die 'k steeds in 't hart zal prenten.
Toen is zy wech gegaen,
En wou my nooit meer zien, of ooit ten woorde staen.
...................
In hetzelfde boek is eene verhandeling over het Herdersdicht gevoegd; na over deze dichtsoort by de ouden gesproken te hebben, over Theocritus en Virgilius komt hy tot den tyd van Tasso, wiens Amintas zoo groote opgang maekte en vele navolgingen had, waeronder de Pastor Fido van Guarini, dat als een meesterstuk mag aenzien worden. ‘Zoo wist Tasso de herderpoëzy te verheerlyken, vervolgt de schryver, dat de liefde voor haer in Italië nog niet is uitgeblust; dit getuigt het edel kunstgenootschap te Rome, onder den naem van Arcadiers vereenigt, voerende de ruispyp tot hun teeken; een kunstgenootschap daer zoo vele doorluchtige heeren en edele vrouwen onder begrepen zyn, die doelende om de dichtkunst en voornamelyk het herdersdicht in eere te houden, dagelyks nieuwe vindingen in het licht geven; en alle jaer het jaerfeest van den grooten Sannazar, als opperherder van Arcadië met groote hoflykheid vieren.’ Verder handelt hy voornamelyk over de nederduitsche dichters, die het herdersdicht beoefenden, onder welke men Hooft aentreft, die Granida schreef, en Cats, die Aspasia dichtte. Hy noemt ook Jan Starter, Jan Krul en Johan Thieullier; deze laetste vervaerdigde het herdertreurspel: Porphire en Ciprine, dat by het rederykersfeest in 1620 te Mechelen vertoond werd. Na Vondel, die Joseph in Dothan en de Leeuwendalers als herderspelen vervaerdigde, spreekt hy nog met lof van Johan van Broeckhuizen en Arnold Moonen. 3. Verscheiden gedichten van Jan Baptista Wellekens. Amsterdam, 1729. In-4o, bl. 426. De uitgave dezes dichtbundels werd door den dichter zelven aengevangen, die overleed eer dit schrift verschynen kon. Zyne dochter Magdalena zette deze onderneming voort en gaf ook de tweede verder aengeteekende boekdeelen uit. Als goede dichtstukken mogen aengeteekend worden: | |
[pagina 71]
| |
De verlossing van Morea, in 1687 door de Venetiaensche zeemacht, bl. 115. - Zang op de Ryswyksche vrede, bl. 122. - Verjaerkransje aen juffer Cath. Bogaert, bl. 201. - Geboortevaersje voor juffertje Cath. Immerseel, bl. 210. - Op den verjaerdag van mynen broeder Michiel Wellekens, bl. 299. - Op Amintas geboortedag, bl. 302. - Op de kunstoefening van Gerard Larisse, bl. 343. - Op het liefelyk zingen van juffertje D.F., bl. 407. - Op het aerdige muschje van juffer S.V., bl. 409. - Op myn moeders afbeelding, bl. 410. - Op het afbeeldsel van Dr B. Bekker, in papier gesneden door jufvrouw Joanna Koerten, bl. 423. - Op den overgebleven duim van 't metalen beeld des hertogs van Alva, bl. 423. 4. Bruiloftdichten van Jan Baptista Wellekens. Amsterdam, 1729. In-4o, bl. 510. Verdienstelyke bruiloftdichten zyn de volgende: Visscherszang, bl. 15. - Ter bruiloft van W. Vlaming, bl. 39. - Wiltzang, bl. 54. - Veltzang, bl. 117. - Bruiloftzang, bl. 339. 5. Zedelyke en ernstige gedichten van Jan Baptista Wellekens. Met het leven van den dichter in 't kort beschreven door wylen den heere Pieter Vlaming. Utrecht, 1737. In-4o, bl. 336. De beste gedichten uit dezen bundel zyn: Lofzang, bl. 3. - Dankzang, bl. 23. - Bedezang, bl. 31. - Kersnacht, herderszang, bl. 106. - Zielrust, bl. 147. - Aen mejuffer M. Clumper, in den geestelyken staet getreden, 1721, bl. 192. - Veldzang op het overlyden van den dichter Johan Van Broeckhuizen, bl. 257. - Roozelyntje, bl. 272. - Lykzang over myn jongste zoontje, bl. 306. Ph. Blommaert. |
|