De Vlaamsche School. Jaargang 2

Jakob van de Vivere, geboren te Gent, ten jare 1572.

Nadat de oorlog tegen Spanje geëindigd was, en België voor het geweld der wapenen den nek moest buigen, verlieten vele familiëu hun geboorteland, om onder het dwangbeheer van den hertog van Parma niet te verkwynen. Gent vooral had eenen moedigen stryd tegen 's lands onderdrukkers aengevangen, en talryker dan elders waren hier ook de uitwykelingen, die naer vreemde streken heen togen. Onder deze was Jakob Van de Vivere, en deszelfs vader, beiden kundige mannen, alhoewel tot dus verre schier ongekend en ongenoemd in de geschiedenis van kunsten en wetenschappen. De laetstvermelde was een verdienstelyk graveerder, deszelfs zoon Jakob, een nederduitsch dichter en goed prozaschryver. Deze liet ons met ander schriften een werkje achter getiteld: Wintersche avonden, behelzende eene aentrekkelyke verzameling van gelyktydige gebeurtenissen, beoordeelingen, anekdoten, enz., dat onder de weinige lettervruchten dezes tyds mag gerekend worden, die thans nog een herdruk zouden verdienen. Uit hetzelve hebben wy de berichten verzameld, die ons tot het schryven dezer biografie noodig waren, en ook diegene aengeteekend, welke wy over zynen vader aldaer aentroffen. Wy zullen hier met eenige byzonderheden van 's vaders leven een aenvang nemen; dan breedvoeriger over Jakobs werkzaemheden handelen en eene nauwkeurige lyst zyner schriften opgeven.

Jakobs vader was waerdeerder van de gentsche munt geweest, en een kunstig teekenaer, verlichter en graveerder. Toen Willem, prins van Oranje, in augustus 1582, by de inhuldiging van den hertog van Alenson te Gent verbleef, begeerde hy iets aen den hertog te vereeren, des hy den ouden Van de Vivere ontbood, en toonde hem eene teekening met roode aerde vervaerdigd, waerin zich tusschen verscheidene bergjes, sommige maegden met bloemkorfjes lieten zien; dit wilde hy van zilver gemaekt hebben; doch zyne zinnen vielen daervan op iets anders; en hy wees hem op eene andere schets ook met roode aerde geteekend, verbeeldende eene opene poort, zeggende tegen Van de Vivere: ‘Meester, onze bergen zyn in eene poort veranderd; wat of dat toch wil bedieden!’ Waerop Van de Vivere antwoordde: ‘Genadigste heer, de poorten beteekenen de herten der onderdanen; zoo lang deze voor de overheeren open blyven, zoo lang gaet het wel; maer worden die eens gesloten dan gaet het kwalik.’ De prins sloeg met de hand op de schouder, en zeî: ‘Meester, meester, gy hebt de rechte meening geraden!’ Doch dit werk kreeg meê geen voortgang.

Over de kunde zyns vaders in het verlichten, schryft Jakob Van de Vivere op de volgende wyze: ‘Vivarius was zoo kunstig in 't illumineren dat men syns gelyk naby niet wist te vinden; in voegen dat hy door mevrouw de princesse van Oranje en den heer van Buzenval, gezant van den koning van Frankryk, in optoging en verwondering bracht. Hy heeft zich zelven ende ook andere zoo meesterlyk gemaekt, dat het oog daer op gevest blyft, ende tusschen de naturelyke verwen ende deze nauwelickx een onderscheid weet te ramen. Christiaen Perret, apotheker te Leiden, heeft eertyds sommige van zyne kunststukjes in waerde gehouden. Hy heeft, op de grootte van een vinger-nagel, een ongetoomd paerd, dat zich zelf van een berg te barste springt, gemaekt, en daer rondom, zeer curieus, met vergulde letteren, deze spreuk: Libertas liberiate perit, d.i. Vryheid vergaet door vryheid. - Hy had ook zoo eene wetenschap dat hy niet alleen ronde en holle knoopen van goud; maer daer beneven gesnedene platen, zoo kunstig kon afgieten, dat de plaetsnyder zyn eigen werk van 't gegoten kwalik kon onderscheiden.’

In de voetboogsdoelen binnen Antwerpen werd hy met eenen pyl in den hals gekwetst, doch hy genas, behoudende van dit ongeluk geene andere kwael dan dat hy wat mager bleef. Hy is den 8 july 1593, hebbende den ouderdom van 50 jaren, binnen Londen, aen eene keelziekte gestorven. Hy heeft eene vrouw, hebbende een pyl in de hand, tot een wapen gevoerd. De kunst-

[p. 70]

ryke Hans Wierincx heeft hem met een pyl in de hand, kunstig geteekend en afgemaeld. Waerop Jakob Van de Vivere dit navolgende heeft toegepast:

De pyl is in uw' hand gegeven,
Om dat ze, door uw hals gedreven,

U 't lieve leven toen niet nam:

Maer als de dood, na lange wylen,

Schoot, in uw' borst haer stale pylen,

Toen vielge, als een doorschoten lam!

De leerzucht deed my elders werven:
Des ik myn vader niet zag sterven,

Noch aen de baer myn handen sloeg.

't Gerucht bracht my daer na aen 't weenen:
Och! 't eerste pylwee was verdwenen!

Maer, laes, een tweede hem verjoeg!

Jakob Van de Vivere kwam ten jare 1572 te Gent ter wereld, en werd daer, toen zyne ouders gedwongen waren het land te verlaten, ter schole besteed; hy leerde vlytig en was reeds vroeg verheven boven de bygeloovige begrippen zyner eeuw over de geesten en derzelver invloed op de werken der menschen. In eene eeuw dat Agrippa met een' hem verbonden geest, in de gedaente van een' zwarten hond had rondgewandeld, en algemeen geloofd werd dat Paracelsus een gemeenzame geest bezat, die hem de natuergeheimen openbaerde, en dezen in den knoop zyns dolks met zich voerde, verhief Van de Vivere zich boven deze dwaelgevoelens, en kon een' vriend, die besloten had zich met een dergelyke geest te verbinden, daervan afkeeren, en op de rechte baen brengen, zooals hy schryft: ‘In myne jeugd was ik met een seker student in gemeenschap, die altyd om zoo eenen geest bad; want hy waende dat alle geleerde mannen met eenen byzonderen geest, die hen zoo hoog in verborgene dingen deed vliegen, waren begaefd. Hy poogde door scherp en neerstig onderzoeken op het spoor te komen ende noodigde my tot een zelfde vlyt; maer ik bespotte zyne dwaesheid; krygende naderhand, gelyk als of het wezen wou, een boek, genaemd: Arbatel de magiâ veterum, dien ik terstond aen den geestzoeker behandigde, die daermeê zoo blyde was als of hy een groote schat hadde gevonden; maer ik besproeide hem met eene verkoelende vochtigheid, zeggende: Latet anguis in herbâ. Daer op hy ‘Hoe zoo?’ - ‘Ziet gy niet, zegde ik, dat alle deze gebedekens met vreemde namen, die wy niet kennen doorspekt zyn? Ik wil om een onbekende geest niet bidden. ‘Welhaest liet het de andere ook steken; waerop ik dan dit navolgende heb gezongen:

Ik heb een lust naer veel te weten;

De wysheid staet my zeer wel aen;

Ik laet om haer myn rust en eten;

't Vermoeit my dat ik niet meer kan.

Nochtans zoek ik er niet te leeren

Van Geest of Engel, 't zy wie 't zy;

Maer wel van u, o Heer der Heeren,

O loutre wysheid, wyst gy my,

Zoo zal ik aen de onwyzen wyzen

Waer in hun heul en heil bestaet,

En altyd uwe wysheid pryzen,

O Jesus, aller wysheid raed!

Hy vervolgde zyne studiën en legde zich op de geneeskunde toe, eerst ter hoogeschool van Leuven, dan te Leiden. Na dat hy als doctor uitgeroepen was, bezocht hy even als de meeste geleerden van dien tyd vreemde landen, onder andere Frankryk en Engeland. Te Parys woonde hy by des konings geneesheer Geoffroi Le Brumeu, en te Londen raekte hy bekend met den heelmeester P. Chamberlant⁽¹⁾. By zyne terugkomst en verblyf te Leiden, werd hy aldaer in de St-Pieterskerk van een jongman aengerand, die hem met vreemde en zeldzame dingen over de geloofsbelydenissen bekend maekte; maer uit vrees dat Van de Vivere over 't geen hy geschreven had zoude verergerd zyn en hem zoude aenklagen, schryft deze aen het Hof van Holland en beticht hem van hoog verraed; maer toen de aenklager voor de overheid der stad Leiden verscheen, om reden van zyne beschuldigingen te geven, zag men wel waer het hem haperde, daer hy krankzinnig was geworden.

Van de Vivere huwde ten jare 1602 met jufvrouwe..... Adriani, en verbleef gedurende de jaren 1603 en 1609 te Amsterdam. Een dochtertje, dat in den doop den naem van Anna kreeg stierf kort na hare geboorte, en dit veroorzaekte den vader zoo groot verdriet, dat hy er in de Wintersche avonden op eene gevoelige wyze van spreekt en haer overlyden nog bejammert: ‘Zal ik u verzwygen, zegt hy, o allerliefste dochter Anna, wyl ghy uit het inwendige myns herten, niet eer, voor dat ik mede koom waer gy zyt, kunt gerukt worden, dat zoude tegen de rede en de vaderplicht stryden. Wy waren om uwe geboorte, zynde de eerste oogst van onzen echten staet, dapper verheugd. Onze oogen werden door uwe welgesteldheid met eene vernoegelyke voldoening gekittelt; maer, helaes! de vreugde werd in droefheid veranderd. Wy zagen u drie dagen, gevolgd van zoo vele nachten, door dit euvel (stuipen) met de dood kampen. Al uwe ledekens werden deirelik getrokken ende uwe hoofdpan ingebogen. Eindelik zyt gy uit uwe ellenden, op den 22 augustus des jaers 1603, omtrent vyf weken na uwe geboorte verlost.’

De overige wederwaerdigheden van het leven dezes schryvers zyn in het duister gebleven; zelfs is ons zyn sterfdag onbekend. In 1612 maekte hy nog een latynsch grafschrift op Judocus Hondius, toen deze cosmograeph, zyn landgenoot, hoog bejaerd te Amsterdam overleed.

(1) Zie D. III bl. 296 van het Nieuw biographisch, anthologisch en critisch woordenboek van Nederlandsche dichters, byeengebracht door A.J. Vander Aa, kunnende dienen als aenhangsel op P.G. Witsen Geysbeek's woordenboek der nederlandsche dichters. Amsterdam, 1844.

[p. 71]

De schriften door Van de Vyvere achtergelaten zyn de volgende:

I. De uytspraecke van Anna Uyt den Hove, die te Brussel om de suyvere leere moordadelick is gedolven geweest; aen de Heeren Staten van dese Vereenichde Nederlanden, waerin ghehandelt wordet van den Spaenschen Vrede. Midtsgaders den Lof van Godes vrede, beschreven door Jac. Viverium. Leyden, by Christ. Guyot, 1598.

II. Verhael van Godes goedigheit en barmhartigheit, in dicht beschreven. - De slag by Nieuport door prins Maurits in 't j. 1600 op de Spanjaerden gewonnen, gaf hiertoe aenleiding.

III. Spiegel van de Spaensche tyrannie ende vieringe over het veroveren van de stede Rijnberch, door Jac. Viverius. Amsterdam, 1601. In 4^o. (Catal. Ermens. II. N^o 5167.)

IV. Handboek der caerten en viaticum of reisgelt van den seer godtsaligen Nathan Chytraeus uit het latyn vertaeld.

V. J. Viverius, Lusthof van de christelyke ziele. Leyden, 1609. In 4^o (Cat. Gaillard, 1764. N^o 3333.)

Van der Aa geeft den aenvang van een liedje, welk in dezen bundel opgenomen is, op eene kindermoordenares, die hy te Vlissingen in de gevangenis bystond. Hy zoude, volgens denzelfden schryver dit werkje om de boosheid der tyden aen de vlammen opgeofferd hebben.

VI. Grafdichte op Emmanuel Van Meteren, schryver der Nederduitsche geschiedenissen, ontslapen in den Heere, den 8 april 1612.

VII. Wintersche avonden of Nederlandsche vertellingen, door Philologus Philiatros à Gandâ. Amsterdam, 1610. In kl. 8^o. Meermaels werd dit werkje herdrukt; Van der Aa was met de volgende drukken bekend: Amsterdam, 1617; Rotterdam, by J. Van Waesberg, 1636; Utrecht, 1650, en Amsterdam, 1665.

By den druk van 1650 verscheen eerst zyn ware naem, welke druk vermeerderd en verbeterd heette door Jan Zoet, met byvoeging van 't geluk en ongeluk des huwelyks. - De heer Fr. Snellaert bezit een exemplaer van den laetsten druk, dat hy my ter leen verstrekte, en my ter vervaerdiging dezes artikels zeer dienstig was, daer byna al de byzonderheden over 's mans levensloop daeruit geput zyn; de geheele titel luidt als volgt: Wintersche avonden, of nederlandsche vertellingen: waerin verscheide vreemdigheden, wonderlike geschiedenissen en zeltzame deugden en ondeugden in deze leste eeuw voorgevallen, zeer leerzaem en vermakelik worden verhaeld. Eerst uit verscheidene tydboeken door Jakobus Viverius, onder den naem van Philologus Philiatros à Gandâ, vergadert en beschreven, en nu, in al zyn deelen verbeterd en vermeerdert, met eene byvoegingen van 't geluk en ongeluk des huweliks. Te Amsterdam, voor Gerrit van Goedesberg, boekverkooper op 't Water aen de Nieuwe brug, 1665.

In-12. bl. 571.

Opdat de lezer van den styl en de voordracht dezes schryvers te beter moge oordeelen, zullen wy hier eenige bladzyden uit bovengemeld werk overschryven. (Bl 255: ‘De heer van Imbyse, door wiens daden het edel Gent met den onedelen naem van muitery werd beklad, wist zich door verraed ende schelmsche vonden tot gesag en aenzien te brengen. Hy deed de burgemeester van Axel ende Muzaert, aenzienlyk borger, om dat se Don Jans zyde hadden gekozen, by S. Amandsberg, ten jare 1579, schandig vermoorden, en onder de galg begraven. Dese daed werd door een hond, die syns meesters lyksteê niet wilde verlaten, kenbaer; waerby syn naem geene kleine schandvlek ontving; doch hy wist zich door geweld weêr tot voorzittende schepen te verheerliken. In 't kort hy heerschapte als Bouwens geest: de sotte gemeente sag hem voor een tweede Salomon aen; maer den 24 maert 1584, brak sulk een geweldig onweêr, uit de bloedwel der onschuldigen over hem, dat hy er den hals niet wist door te halen; want men bevond dat hy Dendermonde aen Montigny had soeken te behandigen. Hierop werd hy gegrepen en ter dood verwesen. Hy werd in syn vonnis, met moord, roof, geweld ende verraed, vier hoofdgruwelen beschuldigd; des werd hy op den 4 augustus 1584 in 't openbaer onthalst, doch eerlik begraven. Hy had sich in syn leven seer hoogmoedig, ja, naby voor graef van Vlaenderen gehouden.

Bl. 414. ‘Een moedig Albanois kwam in 't jaer 1591, dageliks buiten Deventer, als een ander Goliath, het leger van Maurits braveren, ende een man ten stryd dagen; doch syn moed werd haest getemd; want jonkheer Jan Van der Kethulle, heer van Ryhove, kwam met verlof van prins Maurits, tegen hem in 't park. Dus soo werden haest de trompetten geblasen, de paerden met spooren ghenoopt ende de lansen gebroken; des de helden elkander met kort geweer te keer gingen. Doch de Albanois siende dat hy tegen syn bevechter niet vermoog, sloeg de hand aen eene pistool. Ryhove ontspringt de scheut, en kapt de verraderlyke hand naby den arm af. Terstond gaf sich de Albanois verwonnen over, ende beschonk den dapperen overwinnaer met eene aensienlike gouden keten. In 't kort de getemde Albanois wordt met een brief van Maurits van Nassau aen graef Harmen van den Bergh, die op dien tyd het gesag binnen Deventer had, gesonden.’

Bl. 427. ‘De ellenden, die des konings Nederlanden, in 't jaer 1587, hebben gevoeld, schynt ongelovelik; want sommige vlaemsche steden, daer onder Brugge, Ypre ende Kortryk, behalve een groot getal dorpen syn van honger ende pest, naby gansch borgerloos geworden. Men vond dorpen, waer in twee duisend of drie duisend huisen stonden, gansch verlaten; des de bedsteden, waerop dat de menschen te voren hadden gerust, tot wolvennesten werden veranderd. Dit ongediert is in Vlaenderen ende Brabant,

[p. 72]

soo aengegroeid dat se niet alleen het vee; maer ook de kinderen in haer wiegen ende stoelen, ja, op de armen der ouderen kwamen bespringen. Men telde dat er rondom Gent, in een jaer, wel honderd menschen waren verscheurd, des de wegen gansch onvry waren. De honden, die by troepen, synde van honger ende dorst rasende, door het land liepen, hebben sich als se geen vee of menschen konden bekomen, onder elkander aengetast ende verscheurd. De landen, zoowel Brabant als ook Vlaenderen, waren zoo woest dat men de velden van de bosschen, en de grachten van de hooge wegen, kwalik wist te onderscheiden. De lieden konden hunne eigene woonplaetsen in de ruigte niet vinden. Dieshalven in 't kort: het was niets dan eene geweldige wildernis!’

VIII. Tien christelyke gesangen tot lof van Onsen Heere en Salichmaker Jesus Christus, ende tot vertroostinge der bedrukte kerke, in druk gegeven door Jacobus Viverius, medecijn. T' Amstelredam.

Deze lofzangen werden uitgegeven of heruitgegeven door Jakob Triglandius in een boeksken met opschrift: Het lof des Heeren. Amstelredam, 1634, en bestaen eigenlyk in liederen op de geboorte ons Heeren; de Besnydenisse; den Heiligen Doop; het Hoogwaerdig Avondmael; het Lyden en Sterven onzes Heeren; de Hemelvaert, enz. Ik zal hier onder een zyner lofzangen afschryven, opdat men zynen dichttrant kenne.

Soetste Jesu uitgelesen,

God gepresen,

Vorst des levens, eeuwig woord;
Ach! wat brengt u in dit lyden

Ende stryden!

Is dan God op God verstoort?

Seker om ons groote sonden

Al die wonden,

Al die smerten lydet gy;
Want gy hebt op u genomen

Sonder schromen

Onser sonden last onbly.

Godes tooren op u brullet

Als verdullet,

U verscheuret, arrem lam,
Scheuret met der menschen handen

Ende tanden:

U bloed koelet syne vlam!

O wel groot tot allen stonde

Is de sonde

Voor God, dat hy liever lydt
Dat syn eenig kind verkoren

Draegt den toren,

Dan hy sonden straf schelt kwyt.

Eenen moest de schuld betalen

Sonder dralen;

Mensch nog engel kon het doen.
Gy stapt ras van uwen troone,

O Gods soone,

Ende komt den mensch behoên.

Sterflyk vleesch hebt aengetogen,

Om te mogen

Sterven voor het sterfelyk volk;
Gy zon, onsen nacht komt lichten,

En doods wichten

Brengt in 't licht uit doodes wolk.

Dit doet u hier dus droef hangen

End' ontvangen

Onser sonden straffen swaer;
Ach, het herte hem verflauwet

Die aenschouwet

Wat gy voor ons lydt voorwaer.

Wat loon sullen wy u geven,

Die u leven

Aldus voor ons stelt te pand?
O wy sullen 't allen stonden

Bly vermonden

Uwen lof door 't gansche land.

Met u sullen 't kruise dragen

Al ons dagen

Ende gaen de nauwe baen;
Want die hier met u sal lyden

Ende stryden

Sal met u ten hemel gaen.

Love ieder uwe wonden,

Die de sonden

Dooden ende dooden dood;
Want voor seker 's menschen leven,

Heer verheven,

Spruitet uit u wonden rood!

IX. Alphonsus d'Este, tooneelspel. - Wy vinden hiervan melding gemaekt in de Wintersche avonden, bl. 119; doch is het onzeker of het ooit in druk verschenen zy, daer hy enkelyk zegt: ‘Alphonsus d'Este, hertog van Ferraren, wiens wonderlike huweliks-voorvallen wy in een tooneelspel, op de tegenwoordige vrede, onlangs tusschen den koning van Spanjen en de Staten der vrye Nederlanden, hebben toegepast.’

Gent.

Ph. Blommaert.