De Vlaamsche School. Jaargang 1

Quinten Massys.
(Vervolg. Zie bl. 154.)

De Godheid laet den dichter niet immer toe in hoogere kringen te leven. In het midden zyner stoute vlucht, daer hy met eenen sprong door het diepste der Hemelen gaet dringon, snydt de Heer plotseling de ranke vlerken zyner inbeelding af, en werpt hem met zyne gloeijende ziel, met zyne duizende ontwerpen, in het midden onzer yskoude wereld terug.

Quinten ook had zulke dagen van ontgoocheling. Menigmael op het punt een hemelsch geheim aen het doek toe te vertrouwen, klonk hem eensklaps eene stem in het hert: Word mensch! De kunstenaer blikte rond zich heen, en vond zich alleen, alleen met zyne ziel. Al die schitterende droomen waerin hy zoo zalig werd gesust, verzwonden als rook, om plaets te maken voor de droeve wezentlykheid.

Wat Massys dan op aerde zag, was voorzeker niet geschikt om zyne reine ziele opgetogen te houden. De eigenbaet met haer talryk heir van plagen zwaeide er zegevierend den staf. Wee hem die voor de valsche godin niet offerde! hy werd meêdoogeloos door hare blinde aenbidders neêrgeveld. Ho! hoe dikwyls, by het zicht van wraekroepende onrechtveerdigheden, voelde de kunstenaer zich het bloed van verontweerdiging naer het voorhoofd stygen en zwoer hy zyn miskend gevoel op het gansche menschdom te wreken! De schryver in zulk oogenblik grypt zyne pen, en brengt, als Schakspeare en Molière, die hekeldichten voort welke ten eeuwigen dage de ondeugd tot bloedens toe zullen geeselen; de schilder in tegendeel vat zyn penseel, en maelt, als Quinten, Breugel en Teniers, die meesterwerken welke tot aen de laetste geslachten, als een brandmerk, op een gedeelte der samenleving zullen drukken.

Hoevele schitterende ontdekkingen heeft men niet aen eene plotselinge gemoedsverandering te danken? Quinten's strydzucht tegen de woekery en eigenbaet doet hem op den rang der geniaelste uitvinders stygen; hy schept de ernstige genreschildering, eene der gewichtigste en eigenaerdigste vertakkingen der nederlandsche kunst.

In vroegere tyden had, zoo men zegt, het genie der van Eycken deze schilderwyze als door eenen nevel ontwaerd, zonder haer nogthans dit karakter te kunnen schenken welk haer eene eeuwige plaets in het ryk der kunsten moest doen innemen. De titel van hofschilder by den hertog Filips-den-goede schonk Van Eyck voorzeker niet veel vryheid om de zeden dier grooten te hekelen, voor wie hy dagelyks het hoofd moest buigen, terwyl zy hem ten anderen niet toeliet het volk van naby te leeren kennen, waervan de genreschildering de reine weêrspiegeling moet zyn.

Eenvoudig kunstenaer, vry van alle banden, was Quinten oneindig beter gesteld om de gebreken der menschheid den oorlog te verklaren. Immers, wat zyn hem de gunsten der grooten, aen hem, nederigen smid, die alles aen zyn eigen

[p. 187]

genie en onafgebrokene vlyt was verschuldigd? Hy, zoon des volks, kent ten minste de volksklasse van naby; heeft hy niet met haer geleden, in hare hoop, hare vreugde gedeeld? Te midden der volkrykste stad van noorder Europa, waer de handel, als het ware, al de schatten der vier ontdekte werelddeelen nederstort, is hy geroepen om in zyne eeuw van woekery en bedrog die driften te kastyden, waerdoor hy zoo vele zyner medeburgeren ziet ten gronde gaen.

Verheven en fyn, als 's kunstenaers ziel, zal Quinten's hekel zyn. Zyn ryk begaefde geest hoeft zyn toevlucht tot wangedrochten niet te nemen om de ondeugd in al hare naerheid af te malen. Des schilders blik doorpeilt de minste plooi van 's woekeraers ziel, en deze ziel zal hy, zelfs in een fraei lichaem, in al hare afschuwelykheid op het doek doen doorstralen. Kunstenaer, die de Godheid aenbidt, weet hy dan nog die menschelyke vormen te eerbiedigen, waerop de Zaligmaker het merk der eeuwigheid heeft geprint.

‘Wy treden by eenen Lombaerd binnen^(*): de zilveren schotels, de juweeldoozen, de bokalen, de boeken die op de schabben staen, getuigen dat de man, gelyk al de lieden zyner natie destyds ten onzent deden, het eerlyk ambt van wisselaer, beleener en woekeraer uitoefent. Op den toog staet een kostbaer drinkvat, ligt eene oosterschelp vol echte witte peerlen, staet een rond spiegeltje; aen een schab hangt in peerlen een deel van den roozenkrans, gewoonlyk tientje geheeten. Dit alles brengt u in eene lucht waer men rykdom, gierigheid, stroopery ademt.

De man, welke achter den toog gouden geldstukken weegt, en zyne vrouw, die hare oogen van haer boek wendt, om die belangryke verrichting gade te slaen, stemmen met dien omtrek overeen. En om het verderf van dergelyke huizen te bevestigen, ziet men door het deurgat in het verschiet eene oude vrouw welke het binnentreden aen iemand ontraedt.

De kunst heeft nimmer eenen doortrapteren woekeraer dan den goudweger geschapen; het zou moeijelyk zyn een verfynderen geldduivel te droomen. Nogthans is zyn wezen fraei, geestig, fyn, in geenen deele afstootend; men moet karakterkenner zyn om de diepe kolken dier dubbelzinnige ziel te ontdekken. Het is de echte bedrieger, die by zyn lust om te woekeren het talent voegt zyne neigingen, zyn bedryf te verbergen. Heden zou men zulk karakter door eenen lippeloozen mond, scherpe gryze oogen, een vernepen voorhoofd, eene vooruitstekende kin poogen weêr te geven. Als in de heidensche kunst heeft de uiterlyke vorm het geestryk weêrgeven der innerlyke gevoelens vervangen; om eene neiging, om eenen hertstocht uit te drukken, maekt men eene karikatuer, en men is er niet verre meer af van den mensch op zekere beesten te doen trekken, als hy gebreken of hoedanigheden bezit welke de Grieken aen zekere beesten toeschreven. Hoe oneindig verre is men van de christene kunst geweken, door Van Eyck in het leven geroepen! Quinten maelt u een mensch, een dagelyksch mensch, een man dien men, wat het uiterlyke betreft, alle oogenblikken kan ontmoeten; maer de ziel die hy in dien man steekt, is niet dagelyksch; daer straelt de vuige hebzucht uit. Daerin ligt het verschil: in de eerste dagen onzer kunst behertigde men den geest; sedert de zuidelyke strekkingen is ons gemoed zyn geslopen, versmacht men het hert onder den uiterlyken vorm: de kunst is grof, stoffelyk geworden.

De geestvolle bedoelingen der ouden verwonderen! De fyne handen van den goudweger ontrollen u gansch zyn karakter. Men ziet er in hoe aendachtig de man zyne schyven telt. De duim van de rechter hand schuift met eene diepgevoelde nauwgezetheid een goudstuk over den wysvinger. Wy zouden durven bevestigen dat men hem ziet bewegen, zoo natuerlyk is hy voorgesteld. De linkerhand is niet min bewonderensweerdig: de woekeraer licht daermede het schaeltje op, waerin een goudstuk gewogen wordt; benauwd om het evenwicht te stooren, kronkelt hy met aerdige behendigheid de vingeren rond den hanger, opdat zy de roede niet zonden raken; men moet die hand zien om ze te kunnen waerderen! Voegt daerby dat alles niet alleen keurig geteekend, maer vast geschilderd is, en men zal zich een gedacht van de meesterachtige uitvoering diens woekeraers kunnen vormen.

De byzaken zyn niet min bedriegend gepenseeld, vooral het rond spiegeltje. Daerin ontdekt men aen de raem, die langs den overkant der kamer, dus langs den kant des toeschouwers, moet zyn, eenen vreemdeling, die een boek doorbladert. Een kunstschilder deed ons opmerken “dat er geen enkel factice middel gebruikt was om te doen zien dat de spiegel blinkt, en dat hy dit voorwerp echter nog nimmer zoo blinkend nagebootst had gevonden.” Er ware reden geweest om te antwoorden dat het juist het weglaten van den witten blikker en der valsche weêrschynen is, 't welk het glas zoo glad doet voorkomen. De waerheid is immers altyd de waerheid, en als men natuerlyk wil schynen, moet men de natuer in hare grootste eenvoudigheid nadoen. Gezochte effekten, gemaektheid, bederven dikwyls de kunst.’

De zestiende eeuw was geen tydstip van groote zedelykheid. Het voorbeeld, in vroegere jaren, door hertog Filips-den-Goede, aen het hof van Burgondië gegeven, was tot by het volk doorgedrongen. Verder was de hebzucht de ziekte des tyds van het stoffelyke tot het zedelyke, byna alles was koopbaer, zelfs menigmael dat gevoel zonder hetwelk de mensch niets is: de eer.

Massys had met diepe droefheid bemerkt dat die overdrevene hebzucht de samenleving moest ten gronde richten. Man van eer en deugd, zwoer hy haer eenen onverbiddelyken haet toe: tot dat punt dat hy haer tot onderwerp voor al zyne genrestukken verkoos.

(*) Dit overheerlyke tafereel hoort toe aen Mevrouw Johan Della Faille, te Antwerpen. Wy nemen de schoone beschryving op, welke Zetternam in zyne meergemelde Bedenkingen over de nederlandsche School mededeelt. Quinten heeft menigmael tooneelen van woekeraers behandeld. Het musaeum van Antwerpen en dat van den Louvre, te Parys, bezitten er beide bewyzen van. De gravure van het tafereel de woekeraers dat het kasteel te Windsor versiert, is in het fransche Magasin Pittoresque verschenen.

[p. 188]

Wy verlieten daer even eenen woekeraer, die zyne schatten gebruikte om zyne medeburgeren van ramp in ramp te storten; treden wy thans de woonst eens anderen ryken binnen. Het is een bejaerd man met blozend aengezicht, met een gullen lach om den mond. Ditmael toch zal men niet zeggen dat de rykdom hier zyne echte plaets niet heeft gevonden: mildryk laet de eigenaer het goud tusschen zyne medeburgeren rollen; hy schynt een voorbeeld van goedheid; tot ieder, zelfs tot de minsten, weet hy een vriendelyk woord te sturen; ook wordt hy geacht, wellicht van sommigen bemind. Gevaerlyker dan de woekeraer met zyne rampzalige speculatiën, is deze grysaerd de pest der samenleving. Wee de onschuld die onbehendig onder 's monsters klauwen valt! een leven vol rouw kan hare schande niet boeten.

Een jong en lief meisje is in 's grysaerds wooning opgesloten; door alle middelen heeft hy het onnoozel kind tot zich poogen te lokken. Te vergeefs; de draden van het helsche samenweefsel werden gebroken. Hierom geeft de grysaerd zich echter niet verloren; hoe grooter de stryd zal zyn, hoe eervoller de overwinning. En dan welke overwinning? het hert van een jong, eenvoudig kind, dat zonder ergwaen, voor de listen der wereld nog niet beducht is.

De grysaerd is een man van ondervinding; hy kent zyne eeuw; hy weet dat de praelzucht het zwak der vrouwen is; het meisje zal aen andere kinderen Eva's wel gelyken. Waerom het niet beproefd? Zegevierend heft hy eene zware goudbeurs in de hoogte, en laet het verleidend metael aen de ooren der ongelukkige klinken; 's meisjes zinnen verdwalen by den glans van het betooverende metael: hare eer wordt de prys der ydelheid.

Quinten schetste dit hatelyk tooneel met al de kracht zyns penseels af. Hy koos echte typen uit om zyne persoonaedjen voor te stellen. Het meisje is een voorbeeld van eenvoud en onschuld, de grysaerd integendeel een type van sluwheid en wulpschheid. Op zyn aengezicht is de stempel gedrukt der vuige driften die in zyn binnenste woeden. Zyne dikke lippen, zyne wangen waerop een vurig rood is gespreid, duiden genoeg aen dat hy aen eene wel opgedischte tafel, de stem des gewetens smoort, en kracht voor nieuwe slemperyen zoekt.

Hoe volledig deze samenstelling reeds zy, de meester dacht het noodig er nog een figuer by te voegen, een dier figuren welke men als byzaken beschouwt, doch die menigmael en als in eenen trek den laetsten stempel van volmaektheid aen de zedeschets geven. Een jongeling heeft onbemerkt de deur der kamer geopend, waerin de schandelyke zielekoop plaetsgrypt. Zyn gelaet geeft genoeg te kennen dat geen woord der samenspraek hem is ontsnapt. Hy lacht, doch zyn lach doet het herte wee; men voelt dat hy uit de borst eens mans stygt die, ofschoon nog in jeugdigen leeftyd, reeds voor de deugd is gestorven; liever dan de onschuld te redden, zal hy haer in eenen smertkolk helpen storten en, als satan by den val eener ziele, juichend hare schande alom rondbazuinen.

In dergelyke tafereelen straelt de rykdom van 's meesters genie door. Daer aenstonds bewonderden wy hem om zyne grootsche opvattingen; zyne poëtische ziel scheen hemel en aerde te beheerschen; en thans eenvoudig genreschilder, zien wy hem tot het volk dalen, en ons dat volk met al zyne gebreken doen kennen. Doch hier, even als in de historieschildering, zal Massys den geest treffen, want 's meesters kunst is op de waerheid gegrondvest, zy wordt natuer. Ook zullen zyne gierigaerds eeuwig beroemd blyven; want als de Falstaff van Schakspeare en de Tartuffe van Molière, zyn zy voorstellingen van eene klasse der samenleving, die immer zal mank gaen aen de zelfde gebreken.

P. Génard.

(Wordt voortgezet.)