De Vlaamse Gids. Jaargang 79

[p. 22]

Grasmaand: een Natureingang
Jeroen Vullings

Geen dichter kan het woord ‘rommelpot’ gebruiken zonder daarmee Joost van den Vondels satirisch gedicht Rommelpot van 't Hanekot (1627) in herinnering te brengen. Het akelige geluid van het volksinstrument de rommelpot leek Vondel passende ‘muziek’ bij de weinig verheffende twist tussen de - als hanen voorgestelde - Amsterdamse remonstrantse en contraremonstrantse predikanten. Ook het geluid dat de eksters in Arie van den Bergs nieuwste gedicht grasmaand voortbrengen is gespeend van muzikaliteit. Het is zelfs geen ketelmuziek, maar domweg lawaai waarbij de klanknabootsende ondertoon er een is van ‘rommelpot’. Rommelig, maar ook houterig en stoterig zoals het even ouderwetse muziekinstrument ‘hakkebord’ suggereert. En natuurlijk maken die eksters er een potje van en hakketakken ze lustig - Van den Berg heeft een zwak voor lexicale of fonetische associaties. Door de manier waarop hij in de eerste terzine dat ordinaire gekeet in de bomen oproept, realiseer je je meteen dat zijn eksters rakkers zijn, rondzwervend dieventuig, of liever gezegd: truands - door de literatuurwetenschapper William Barett ooit als beeld voor dichters gebruikt.

Arie van den Berg (Alkmaar, 1948) schrijft vaker over vogels. In de verzamelbundel Om wat blijvend wil ontroeren. Gedichten 1968-1978 (1994) getuigt een cyclus over uilen daar onder andere van. Zijn laatste bundel Blijmoedig aan het graf te denken (1994) bevat de vogelreeks ‘een kleine Audubon’ dat het leven van de wieg naar het graf, van kiemcel naar versterving bestrijkt. Aan de ekster had hij nog nooit een gedicht gewijd, evenmin als aan de koekoek, een broeder in het kwaad. In dit aprilgedicht grasmaand is het grote probleem van de ekster, als een soort koekoek, dat hij niet kan nestelen. Dat sluit aan bij Van den Bergs geliefde thematiek: het menselijk tekort - bij voorkeur uitgedrukt in vertelmateriaal uit de wereld van flora en fauna en die van sprookjes en mythen. De keuze voor een koekoek had vanwege haar broedparasitisme misschien nog wel meer voor de hand gelegen. Maar dat die vogel als ei in een vreemd nest gedeponeerd en daar grootgebracht wordt, doet tenminste nog toekomstgericht aan, terwijl Van den Bergs veel diefachtiger ekster gretig nesten plundert, andermans eieren opvreet, het kortom bij vernielen laat. Het vogelgedrag is in dit gedicht uiterst scherp geobserveerd: tegen zulke roverij van de brutale ekster kan de kleine mus niets ondernemen, maar de gewoonlijk fraai zingende, nu ‘vloekende’ merel valt aan of leidt af - op de daklijst vloekt hij ook nog in figuurlijke zin: daar is duidelijk zijn nest niet. Zijn territoriumzang is dus vals. Bij dit onaffe beeld, deze Natureingang als gestold moment van ontroering, laat Van den Berg het vogelrijk voor wat het is.

Sonnetten maakt Van den Berg niet; hij voelt zich het meest thuis in de terzine, vermoedelijk vanwege de grotere kans om een dichterlijke onregelmatigheid te plegen. Toch zou grasmaand met

[p. 23]

wat goede wil als een verkort sonnet beschouwd kunnen worden. Na de tweede terzine komt de wending: van ekster naar mens. Na de natuur gadeslagen te hebben, beziet de ik-persoon zijn eigen bestaan en beseft hij de overeenkomst (‘en ik’). In amoureuze zin blijkt hij ook een ekster te zijn geweest die, waarschijnlijk onder onoprechte belofte van mooie eitjes, vrouw na vrouw, nest na nest verliet en nergens rust vond. Deze Don Juan is een ijdele doffer (‘poetst met vlijt de veren’) die zijn situatie grotesk benoemt: ‘de ekster in mij’.

Sierlijk staat hij klaar voor weer een dag, voor nóg een keer. En zo blijft hij aan de gang; ‘zwiert de bleke ochtend in’ maakt de vlucht van de ekster vanuit zijn hoge biotoop, de populier, iconisch aanschouwelijk. De laatste versregel motiveert waarom de ik/ekster zich in die hedonistische tredmolen bevindt: ‘de plek waar de regenboog grond vindt’ is een geslaagde metafoor voor het zoeken naar het onmogelijke.

In een vraaggesprek zei Van den Berg onlangs: ‘Dat is het grote verschil tussen een dichter en een filosoof. Ze formuleren allebei dezelfde vragen, maar de filosoof begaat de vergissing ze ook te willen oplossen.’ Een oplossing voor het gesignaleerde probleem van de ongelukkige nestverstoorder wordt in de merkwaardige anapestische, stokkende laatste regel van grasmaand dan ook niet geboden. Van den Berg beoogt iets anders. Een sleutelgedicht in zijn oeuvre is het gedicht rust niet waarvan de laatste terzine luidt:

door ondervinding wijzer, door mislukking
zie ik: rust niet, maar verbazing
om wat blijvend wil ontroeren

In zijn aforistische poëzie wordt de lezer er - soms zelfs imperatief: ‘blijf kijken’ - voortdurend toe aangespoord te blijven kijken en zich te blijven verbazen. Dit advies behelst tevens een waarschuwing voor de wrede werkelijkheid. Het gaat de neo-barokdichter Van den Berg, in zijn streven naar de verwoording van de menselijke conditie, om het subtiel vastleggen en vormgeven van de verbazing over het alledaagse. Daartoe bevriest hij in zijn gedichten zo'n ogenschijnlijk ter-

[p. 24]

loops moment en meestal ook nog het denken over dat ontroerende ogenblik. Als je dat heel goed doet, benadert zo'n door de intellectuele wateren gewassen emotie de zintuiglijke ervaring. Daarbij past een simpele, anekdotische taal, als stijlmiddel: wat gebruikelijk lijkt, wordt absurd in de anekdotiek. Door Van den Bergs uitlichten van een ‘onaf’ moment, weet hij zijn zo talige, in ritme en sonoriteit weergaloze tekst virtuoos in beweging te houden. Het moet maar eens gezegd worden: dit is grote poëzie.