De Vlaamse Gids. Jaargang 77

[p. 7]

De geschiedenis en de tol van haar succes
Tom Verschaffel
Aspirant NFWO, KULeuven

De voorbije decennia is nogal wat onderzoek gedaan naar het boekenbezit in de achttiende eeuw, op basis van veilingcatalogi van privé-bibliotheken uit deze periode (catalogi van boekencollecties die werden opgemaakt met het oog op de veiling van deze collecties bij het overlijden van de bezitter). Uit deze studie blijkt onder meer dat het aandeel van historische werken meestal vrij groot was, vaak een kwart tot een derde, niet zelden nog meer, van de bibliotheek besloeg - onafgezien van de professionele situatie van de bezitters (uiteraard behoorden zij tot de ‘hogere’ bevolkingsklassen). Bovendien blijkt dit historische aandeel vrij constant te zijn geweest, nauwelijks onderhevig aan modieuze schommelingen of noemenswaardige evoluties.

De geschiedenis heeft eigenlijk altijd een breed publiek, een publiek van niet-professionelen, bereikt. Dit ligt ook voor de hand. Het is een discipline die door haar voorwerp en aard principieel, én ook werkelijk, voor niet-vakgenoten begrijpelijk en dus toegankelijk is. En zowat iedereen die überhaupt in cultuur en boeken is geïnteresseerd, is ook wel, in min of meerdere mate, in geschiedenis geïnteresseerd - ook wie zich daarom niet meteen geroepen voelt van geschiedenis zijn vak of hoofdbezigheid te maken.

Net alleen houden amateurs zich bezig met geschiedenis door ze te lezen, maar evenzeer door ze te beoefenen. Met de professionalisering van de geschiedenis, die zich in de negentiende en vooral de twintigste eeuw voltrok, groeide ook de eigenheid van de niet-professionele beoefening van de geschiedenis. Nu vullen ijverige amateurs talloze verenigingen en even zovele tijdschriften. Eigen aan deze vorm van - lokale - geschiedschrijving is dat het succes ervan ligt in de hoeveelheid mensen die bereid zijn historisch onderzoek, van welke aard dan ook, te doen, eerder dan in het aantal lezers die hun bijdragen vinden. Dit succes is vrij constant en mode-ongevoelig. Het soort geschiedschrijving dat dit onderzoek oplevert en de evolutie ervan, hebben niet veel te maken met de modes en trends die zich, op een ander vlak, in de geschiedschrijving en de consumptie ervan, schijnen te voltrekken.

De geschiedenis is van alle tijden. Maar als we onze blik wat specifieker richten op de recente nederlandstalige boekenproduktie, constateren we toch een opmerkelijke toename van het succes van de geschiedenis. Het heeft er alle schijn van dat de laatste jaren historische werken vaker dan voorheen in bestsellerslijsten terecht komen. Dit wijst er in elk geval op dat de drempel tot een deel van de geschiedschrijving werd verlaagd, en dat het publiek ‘breder’ werd.

De duidelijkste aanwijzing voor dit

[p. 8]

succes is het feit dat de laatste jaren op vrij grote schaal Nederlandse vertalingen van werken van bekende buitenlandse historici op de markt worden gebracht. Onder meer de uitgeverijen SUN, de Wereldbibliotheek, Contact, Bert Bakker en Agon, dat zich in het genre specialiseerde, zijn op dit domein actief geworden. Werken van Georges Duby, Jacques Le Goff, Emmanuel Le Roy Ladurie, Michel Vovelle, Carlo Ginzburg, Leonardo Benevolo, Peter Burke, Robert Darnton, Fernand Braudel, Robert Muchembled, Jean Starobinski, Philippe Ariès, Keith Thomas, Steven Runciman, Natalie Zemon Davis, Iris Origo, Simon Schama en Alain Corbin worden vertaald en uitgegeven.

Het schijnt in 1984 begonnen te zijn. Natuurlijk vertaalde men al vroeger buitenlandse historische werken, zoals De cultuur der Italiaanse renaissance van Burckhardt, dat in de jaren '50 werd vertaald. Op het einde van de jaren '70 reeds verschenen bij Fibula-Van Dishoeck vertalingen van Edith Ennen, Steven Runciman en Geoffroy Parker. Het verschijnen van De kaas en de wormen van Ginzburg in 1982 kondigde al duidelijker de nieuwe ‘succesgolf’ aan. Maar het was toch 1984 dat het wonderjaar werd, met (het succes van) de vertalingen van De Naam van de Roos, de befaamde eerste roman van Umberto Eco (verschenen in december 1983), Montaillou, een zuiver voorbeeld van microgeschiedenis van Le Roy Ladurie, en De kathedralenbouwers, de eerste uit een lange reeks Duby-vertalingen. De commerciële flair waarmee uitgevers in de daaropvolgende jaren dit aanbod bleven en tot op dit moment blijven uitbreiden, wijst op de mogelijkheden die ze er in zien, en dus op het - tenminste voorlopige - succes.

De plotse golf van historische vertalingen is het gevolg van een politiek van Nederlandse uitgevers, en berust op een eigenlijke produktie van méér dan (de laatste) tien jaar. De werken die nu op de markt worden gebracht, zijn niet allemaal nieuwe werken. Eenmaal de commerciële mogelijkheden van een auteur onderkend, trachten uitgevers niet alleen zo snel mogelijk de vertaalrechten van zijn nieuwe boeken in de wacht te slepen. Ze gooien zich ook op zijn vroeger oeuvre, gaan op zoek in het corpus van oudere werken, zodat ook boeken die in de jaren '60 en '70 werden gepubliceerd, nù plots in het Nederlands verschijnen. Een opvallend voorbeeld in de vertaling van de beide hoofdwerken van Paul Hazard, De crisis in het Europese denken en Het Europese denken in de achttiende eeuw, die bij insiders al decennia lang de status van klassiekers hebben, en nu, na zowat een halve eeuw, plots in het Nederlands worden aangeboden.

Deels is er sprake van een succes van de Middeleeuwen, zelfs van een middeleeuwengolf. De mogelijkheden en de charmes van deze periode waren vooral door Eco onder de aandacht van het publiek gebracht - en dat publiek vroeg om méér, ook om ‘echte’ geschiedschrijving.

Naderhand werd het evenwel steeds duidelijker dat het succes in tweede instantie kan omschreven worden als een succes van de mentaliteitsgeschiedenis. Een vorm van geschiedenis die onder vakgenoten reeds enige tijd ingeburgerd is, misschien onderhand zelfs al een beetje passé, maar die zeker onder het brede publiek nog als een nieuwe, een moderne vorm van geschiedenis ervaren wordt, en nog vele ontdekkingen en verrassingen in petto heeft. Uitgevers gaan immers niet alleen op zoek naar namen ook naar onderwerpen, aangezien bepaalde (soorten) onderwerpen een bijzondere aantrekkingskracht op het publiek schijnen uit te oefenen, en potentiële lezers ervan hebben overtuigd dat geschiedenis niet ‘dor’ of ‘stoffig’ hoeft te zijn, of vervelend door een eenvormigheid van materiaal en feiten. Geschiedenissen van geuren, van de stad, de kledij, de dood, van propaganda, en bijgeloof, van menselijke verhoudingen, van verlangens, angsten en percepties, geschiedenissen van onbelangrijke mensen en hun cultuur, geschiedenissen van het persoonlijke leven, de geschiedenis van de vrouw. Het gaat om onderwerpen uit het ‘gewone’ (het dagelijkse) van het verleden, die de lezer de mogelijkheid bieden zich (het specifieke van) het verleden te verbeelden en vorm te geven, en bleken het publiek te kunnen aanspreken. Ze verraden een interesse in het verleden, in de aard van het verleden, eerder dan in de geschiedenissen ervan.

Het begin van de succesgolf situeerde zich dus rond het midden van de jaren '80, op een moment dat de geschiedenis nochtans ‘maatschappelijk’ onder vuur lag. Als onderwijsvak was geschiedenis geen evidentie meer, en men maakte aanstalten het op grote schaal te vervangen door, of te laten opgaan in, een algemene ‘maatschappelijke vorming’. De geschiedenisdidactici en andere verdedigers van het vak, moesten alle hens aan dek roepen, om de lof van het vak te zingen, de waarde ervan voor de vorming van jonge mensen te onderstrepen, en het behoud ervan te bepleiten. Ook de universitaire geschiedenisdepartementen groeiden niet, integendeel. Ze kwamen onder druk te staan, wat enigszins gerechtvaardigd leek door een afname van het aantal studenten.

Zat de geschiedenis in de lift, of juist niet? Het succes van bepaalde historische werken getuigde van een

[p. 9]

vraag die scheen te bestaan, zonder evenwel te beantwoorden aan een analoog succes van het ‘historische instituut’, het academische geschiedbedrijf, het apparaat dat zich, daartoe door de maatschappij gemachtigd, met de produktie van geschiedenis bezighoudt. Er scheen een kloof te bestaan tussen een groot deel van de professionele historische produktie enerzijds, en de vraag anderzijds. Tussen de historische ‘academie’ en de maatschappij, tussen wat aan geschiedenis werd aangeboden (wat bijna niemand vroeg) en wat het publiek vroeg (wat het geschiedbedrijf nauwelijks aanbood).

De laatste jaren evenwel lijkt dit maatschappelijk onsucces min of meer voorbij. De geschiedenis ligt als onderwijsvak niet meer zo onder vuur, en ook de druk op de universitaire departementen lijkt afgenomen. Niet in het minst wellicht omdat het aantal studenten, na een dieptepunt op het einde van de jaren '80, de laatste jaren weer - nu zelfs spectaculair - toeneemt.

Deels lijkt dit verklaard te worden door een gewone en regelmatige pendelbeweging, die maakt dat de ‘zachte’ wetenschappen, na enkele magere jaren, de wind weer wat meer in de zeilen hebben. Deels ook door het voortduren van het publieke succes van bepaalde historische publikaties, én door de groeiende indruk, zowel bij de maatschappij als bij de ‘academie’, dat de kloof tussen beide, ten minste gedeeltelijk, kàn overbrugd worden, en ook werkelijk overbrugd wordt.

Het commerciële succes van een aantal geschiedenisboeken neemt de maatschappelijke twijfel aan het bestaan van een instituut dat zich bezighoudt met de produktie van geschiedenis, enigszins weg. Het bestaan van zo'n afzonderlijk instituut wordt, in economische zin, makkelijker aanvaard als blijkt dat de output ervan ‘verkoopt’, dat er een vraag bestaat naar de produkten, dat mensen bereid zijn er geld voor te geven.

Maar ook op een andere manier dichten deze successen - stilaan - de kloof tussen de academische geschiedenisproducenten en het publiek. Vele van de succesboeken bewijzen immers dat het academische en het commerciële succes, elkaar niet hoeven uit te sluiten. Er heerste in ‘wetenschappelijke kringen’ aanvankelijk wel een zeker wantrouwen tegenover het succes van bepaalde boeken en auteurs, en tegenover toegevingen die sommige historici aan uitgevers en/of aan het publiek schenen te doen. Het is echter mijn indruk dat dit wantrouwen afneemt.

Al was het maar omdat de succeshistorici natuurlijk hoofdzakelijk academici zijn. Mensen als Duby, Burke of Ginzburg boeken hun commerciële successen maar na jaren, zelfs decennia, van studeren en publiceren. Onder historici zijn ze al jaren bekend. Vele van de succesboeken gelden in het buitenland, en in ons taalgebied onder vaklui, reeds lang als belangwekkend. In elk geval tonen ze ondubbelzinnig aan dat historische studies wel degelijk kwalitatief hoogstaand, intellectueel belangwekkend, én tegelijkertijd bij een breder publiek succesrijk kunnen zijn. Uiteraard staan deze werken bloot aan kritiek, en wordt onder vakgenoten gediscussieerd over technische aspecten van de studies, of worden de stellingen en conclusies aangevochten. Ze danken hun succes vaak aan hun ‘synthetissche geest’, alsook aan hun soms weinig ‘technische’ vorm en voorstelling - maar juist dàt deed vakgenoten wel eens vermoeden dat ze ongenuanceerd zouden zijn of onvoldoende onderbouwd en beargumenteerd. Maar het zijn en blijven natuurlijk produkten van de academische, historische cultuur.

Het spreekt vanzelf dat de historische bestsellers - en die zijn er ook op bescheidener schaal - uiteindelijk slechts een klein deel van de historiografische produktie vertegenwoordigen. Toch kan men ook op een andere manier van een succes van de geschiedenis spreken. Er is een tweede vorm van toenadering van de ‘academie’ tot het publiek, tot de markt.

Wie de hedendaagse historische produktie bekijkt, kan zich niet van de indruk ontdoen dat het aantal geschiedenissen van verenigingen, scholen, bedrijven, instellingen, bonden en organisaties, en die geschreven worden op initiatief en in opdracht van de ‘onderwerpen’ zelf, steeds toeneemt. En ook deze geschiedenissen - ik zal ze, met een wat ongelukkige term, ‘plaatsgebonden’ geschiedenissen noemen - vinden vele lezers, of toch in elk geval vele kopers.

Toch verschilt dit succes in diverse opzichten van het hoger geschetste succes van bepaalde boeken van enkele grote historici. Verschillen liggen op het vlak van de schrijvers, én op dat van de lezers.

Wat dat laatste betreft. Het aantal lezers van een ‘plaatsgebonden’ geschiedenis kan groot zijn; maar toch gaat het altijd om een beperkt en specifiek publiek dat precies door het ‘onderwerp’ wordt omschreven. Een geschiedenis van een school wordt alleen gelezen door zij die op die school zijn geweest. De geschiedenis van een vereniging of bond wordt slechts gelezen door de leden, ex-leden, hun familieleden en nakomelingen (door hen voor wie het ‘onderwerp’ zelf belang heeft of ooit heeft gehad).

De lezers van Darnton en Ginzburg, die een publiek vormen dat vol-

[p. 10]

strekt ‘onbegrensd’ is, zoeken de geschiedenis van anderen. De lezers van ‘plaatsgebonden’ geschiedenissen, zoeken het verleden van datgene waartoe ze zelf behoren.

Ander punt van verschil betreft de schrijvers van deze geschiedenissen. De eerder genoemde grote historici zijn gevestigde auteurs, die zich reeds via academische wegen hebben bewezen. De auteurs van ‘plaatsgebonden’ geschiedenissen zijn vaak jonge onderzoekers, die zich nog niet hebben bewezen, en juist slechts via dit soort onderzoek de kans krijgen dat te doen. Het zijn vaak contractonderzoekers, die al dan niet in collectief of institutioneel verband, op vraag, een bepaalde studie ondernemen. Het groeiend aantal historici, het groeiend aantal werkloze historici ook, waarvan er velen niet in het onderwijs terecht kunnen en/of willen, brengt mee dat steeds meer onder hen hun ‘diensten’ aanbieden om aan deze ‘mode van de vraag’ tegemoet te komen, en soms ook genoeg creativiteit aan de dag leggen om een vraag te creëren. Verenigingen en bedrijven kunnen ervan overtuigd worden dat ze een geschiedenis ‘nodig’ hebben.

Het fenomeen van de ‘plaatsgebonden’ geschiedenis is uiteraard niet nieuw. Gelegenheidswerken en gedenkboeken heeft men altijd geschreven. Wel nieuw is het feit dat dit onderzoek steeds meer door academische historici voor hun rekening wordt genomen. Vroeger was het vooral het werk van een lid, niet zelden een voorzitter of een secretaris, een amateur en autodidact. Nu worden deze boeken steeds vaker geschreven door professionele historici, door mensen die universitair opgeleid zijn, en die dit historisch onderzoek soms ook nog in een institutioneel kader uitvoeren, verbonden aan de universiteit zelf of aan een ander instituut.

Ook de universiteiten als zodanig, tonen zich op die manier steeds meer bereid om op de vragen die vanuit de maatschappij worden gesteld, in te gaan. De groeiende noodzaak voor universitaire departementen, om een beroep te doen op externe financiering, noopt hen hun onderzoek meer af te stellen op eventuele geldschieters. Universiteiten tonen zich bereid contract-research te ondersteunen of zelf te ondernemen.

Ook op die manier wordt de kloof tussen ‘geschiedenis’ en ‘maatschappij’ gedicht, en daalt de geschiedschrijving voor een deel uit haar ‘academische toren’. Geen slechte zaak misschien. En toch wil ik, tot slot, een pleidooi houden voor een zeker vorm van ‘academisme’.

Beide hoger geschetste vormen van het ‘succes’ van de geschiedenis houden immers, mijns insziens voor de geschiedbeoefening zelf gevaren in.

Bepaalde historische werken worden commerciële successen. Geschiedenis is principieel altijd toegankelijk voor een breed pulbiek, en het is goed dat bepaalde studies, ook onbetwistbaar goède studies, erin slagen dat publiek ook werkelijk te bereiken. Maar het spreekt vanzelf dat niet àlle historische studies, ook niet alle goède studies, vatbaar zijn voor een dergelijk succes. Niet alleen omdat het aantal mogelijke bestsellers toch wellicht niet onbeperkt is. Maar vooral omdat er talloze historische onderwerpen zijn die vanuit wetenschappelijk, intellectueel en historiografisch standpunt zeer de moeite van het bestuderen waar zijn, maar toch - om tal van redenen - geen groot publiek kunnen boeien.

De uiteindelijke kwaliteit van geschiedschrijving moet een inherente kwaliteit zijn. Die blijft vreemd aan de kwestie of een studie succesrijk is of niet. Belangwekkende geschiedenisboeken kùnnen bij een breed publiek succes oogsten, maar dat succes zèlf is niet de graadmeter van hun belang of van hun kwaliteit. De produktie van goede geschiedschrijving moet de uiteindelijke zorg zijn, van historici, alsook van hen die historisch onderzoek organiseren en institutionaliseren. Historici zijn intellectuelen, en moeten - dat is vanzelfsprekend - de kwaliteit nastreven, niet het succes.

Men moet, met andere woorden, niet van een historicus eisen dat hij zich, bij het schrijven, tot een breed publiek richt. Het argument dat bepaalde studies tegelijk hoogstaand én succesrijk kunnen zijn, mag niet worden gebruikt om onderzoek dat niét vatbaar is voor een commercieel succes, om historici die geen toegevingen doen, die niet bij commerciële uitgevers terecht kunnen of willen, te discrediteren. Ook teksten die alleen door vakgenoten zullen worden gelezen, mogen worden geschreven. Een zuiver professionele geschiedenis heeft recht van bestaan. Elke vorm van geschiedschrijving is principieel toegankelijk voor iedereen, - maar dat sommige paden slechts door enkelen worden bewandeld, maakt die niet minder waardevol.

Dat de geschiedschrijving zich naar de wensen van geldschieters en opdrachtgevers moet schikken, kan evenmin als een eis worden gesteld. Niet alleen omdat de gebondenheid van de historicus in zo'n geval moeilijk te rijmen valt met de authentieke historische interesse (het puur willen weten hoe het verleden is geweest en wat er is gebeurd) en met de vrije intellectuele verwerking van zijn bevindingen, die de essentie uitmaken van de historische omgang met verleden. Maar ook omdat het onvermijdelijk is dat men, als men de studie van het verleden organiseert op basis van vragen die door niet-historici worden

[p. 11]

gesteld, een ‘beperking’ van de geschiedenis en een vereniging van de historische aandacht bekomt. De geschiedenis als discipline vraagt dat ook zaken die op een bepaald moment irrelevant schijnen en geen publieke interesse wekken, onderzocht worden; dat ook mensen die slechts met de interne logica van het onderzoek en met de historiografische tradities en ontwikkelingen rekening houden, vragen aan het onderzoek mogen stellen.

De vragen die historici aan de geschiedenis, en de eisen die zij aan het onderzoek stellen, zijn niet dezelfde als die van ‘buitenstaanders’, maar ze zijn voor de geschiedbeoefening zelf natuurlijk wel van belang. De onderwerpen, de aard van het onderzoek, en zelfs de resultaten moeten door de onderzoeker op een ongebonden manier gevormd worden en niet worden opgelegd op basis van factoren die met het onderzoek zelf geen uitstaans hebben. Dat veel van de gelegenheidsgeschiedenis en contractresearch boeken oplevert die door lezers die wel historisch geïnteresseerd maar niet op het onderwerp betrokken zijn, meestal als weinig interessant worden ervaren, stemt tot nadenken.

Maatschappelijke entiteiten kennen blijkbaar de behoefte hun geschiedenis te schrijven. Hun geschiedenis vormt een onderdeel van hun identiteit. De noodzaak de antecedenten te kennen. Gaat het om een statussymbool, of om noodzakelijke kennis - nostalgie of bruikbare informatie - om hoe te gebruiken, om wat te bewijzen?

Individuen kennen blijkbaar de behoefte geschiedenis te lezen. De motivaties die daarbij spelen kunnen ongetwijfeld verscheiden en ook onduidelijk zijn. Waarom storten lezers zich op beschrijvingen van het verleden, van voorbije periodes, van andere tijden dan de eigen tijd. De één zoekt het vreemde, het onbekende, het andere. De ander zoekt de confrontatie van het vreemde met het eigene: datgene waartoe men behoort, toen het nog niet zo was - wat aan het eigene voorafging - het onbekende van wat men kent.

De historische interesse, die er iemand toe aanzet historisch onderzoek te doen of geschiedenisboeken te lezen, beantwoordt voor alles aan een individuele behoefte, aan een behoefte dat een mens heeft als ‘nietmaatschappelijk’ wezen. Het is een vorm van nieuwsgierigheid, een willen kennen, willen weten, willen begrijpen. Een geschiedenis prikkelt en boeit de historisch-geïnteresseerde lezer. Wat een geschiedenis tot een geschiedenis maakt, en wat de lezer er zoekt, is de informatie om de informatie, de mededeling om de mededeling.

De verhouding tussen de ‘geschiedenis’ en de ‘maatschappij’ is - om een cliché te gebruiken - een haat/liefde verhouding. Ze zoeken toenadering tot elkaar. De maatschappij interesseert zich voor het verleden en doet er een beroep op. De geschiedenis houdt van haar succes en is trots op het belang dat haar wordt toegekend. Maar aan dat succes en die toenadering dreigt de geschiedenis een deel van haar eigenheid en haar rijkdom te moeten opofferen. Nochtans is het de taak, misschien niet de enige, dan toch de voornaamste taak van de geschiedenis, juist de rijkdom van het verleden en de eigenheid van de studie ervan te bewaren en te vrijwaren.