De Vlaamse Gids. Jaargang 76

[p. 15]

Bacon
‘...shall we have some champagne?’
Jef Lambrecht

JEF LAMBRECHT
(^o Avelgem, 20 augustus 1948)
Licentiaat politieke en sociale wetenschappen en post-universitaire opleiding in de sociale en culturele antropologie. Sinds 1978 journalist bij de BRT radio-nieuwsdienst met specialisaties: cultuur en het Midden Oosten. In 1982 met Karel Schoetens oprichter van het Belgian Institute for World Affairs. Met het BIWA exposities in Antwerpen, Brussel, Rotterdam, Amsterdam, New York, Wenen en Venetië. Verschillende performance-operaties. In 1988 oprichter van het eenmansblad HET ORGAAN (12 nummers) en in 1989 stichter van het blad LA LANTERNE DE LANTIN (33 nummers, verstuurd uit 15 landen).

‘Dit komt nooit meer goed’ moet Vader Bacon hebben gedacht toen hij zijn zoon het huis uit joeg. Francis Bacon was 16. Zijn vader, een gepensioneerd Brits legerofficier, was dresseur van renpaarden in Dublin. Voor de verwende Francis, één van de 5 kinderen Bacon, was reizen vanzelfsprekend. Geregeld werd de plas overgestoken, de kleine plas met Engeland, en de grotere met Europa. De jeugdige cosmopoliet was aangetrokken tot het delicate ondergoed van zijn moeder, maar wellicht was het vleselijke stoeien met de staljongens de druppel geweest die de emmer deed overlopen. Intussen had Francis al het vaste voornemen geuit nooit te zullen werken. Veel twijfels over de uitvoering liet hij niet. Linea recta zette de verstoten zoon koers naar de Sodoma's van de jaren 20: Parijs en Berlijn, waar hij zijn spoor trok door bars en nachtkastelen. Maar als goede dandy had hij ook goede smaak. En de tentoonstelling die hij op zijn achttiende zag van Picasso in Parijs was een Damaskuservaring. Hier werd getoond hoe het niet-werken project gestalte kon krijgen. Na zijn heroïsche omzwerving langs de continentale decadentie vestigde Bacon zich definitief in de Londense stadswijk South Kensington. Hij begon enthousiast te schilderen. En van bij de allereerste presentatie van dat werk in de vroege jaren '30, was Bacon een meteoor. Herbert Read bracht in '33 zelfs een afbeelding van zijn ‘crucifixion’ in Art Now. Maar een jaar later wordt een tweede privé-tentoonstelling een complete mislukking. En in '36 wordt hij geweigerd voor de internationale surrealistische tentoonstelling in Londen. Bacon overleeft op vriendschappen en op zijn wél succesvolle ontwerpen voor art déco-meubels en tapijten. Als de tweede wereldoorlog uitbreekt meldt hij zich vrijwillig bij het leger, maar hij wordt afgekeurd wegens astma. Bacon wordt ambulancier en het inferno van de bombardementsnachten in Londen brengt hem in 44 tot een koortsachtige en apocalyptische reeks schilderijen waaronder het meesterwerk ‘Three Studies for Figures at the Base of the Crucifixion’, een afbeelding van de drie Griekse schrikgodinnen, de Eumeniden, gedrochten die hij aan de voet zag van de gekruisigde. In hetzelfde dramatische oorlogsjaar ontmoet Francis Bacon de man die ruim 30 jaar zijn vriend zal blijven: Lucian Freud, een conventioneel figuurschilder die was opgegroeid in het wilde Berlijn van de jaren 20. Freud herkent in Bacon meteen de ‘wildest and wisest person’ die hij ooit had ontmoet. Beide kunstenaars onderhouden ruim 30 jaar een hechte vriendschap, waarvan de vele portretten getuigen die Bacon van Freud

[p. 16]

heeft geschilderd. Bij het eind van de oorlog, in '45 stelt Francis Bacon voor het eerst sinds elf jaar weer ten toon. Zijn oorlogssuite en vooral de ‘Three Studies’ maken furore. En deze keer keldert Bacon zijn pas verworven faam niet en wordt ook zijn volgende expositie een voltreffer. In '46 schildert hij ‘Painting’, dat de mens letterlijk in de slagerswinkel situeert. Andermaal sensatie. Maar de doorbraak is definitief wanneer hij in '48 zijn indrukwekkende serie ‘Screaming Popes’ aanvat, naar het portret dat Velasquez in 1650 had geschilderd van paus Innocentius X. Twintig jaar lang zou Bacon nieuwe versies brengen van zijn ijzige en in een ijzingwekkende schreeuw gestolde prelaten. Met zijn furiën had Bacon het blikveld geschilderd van de stervenden. Als brancardier had hij de oorlog ervaren als een slachthuis, met onherkenbare lichamen. ‘Iedereen zou zich scherp bewust moeten zijn van de catastrofe die elk moment van de dag om de hoek loert’, zei Bacon. Het publiek herkende zijn aangrijpend verslag van de dodendans, ook al was de schilder een autodidact, zonder enige academische vorming. Bacon schilderde met bezetenheid en in één van de meest opzienbarende ateliers van de XXe eeuw, wadend in een woelige papierzee, muren en meubels van zijn appartement gebruikend als mengpaiet. Zijn gevecht met de materie beschreef hij ooit als volgt: ‘Ik wou dus een portret maken van iemand en ik gebruikte een dikke borstel en veel verf en die bracht ik heel vrij aan en op het eind wist ik niet meer waar ik mee bezig was en plots klikte het: het werd precies het beeld dat ik wou vastleggen. En soms gebeurt het dat dat toevallige ding iets veel dieper oplevert dan wat ik aanvankelijk had gewild. En soms probeer ik zo'n toeval nog te verbeteren. Dan verliest zo'n werk alles. Aangezien mijn schilderijen volledig toevallig zijn en ze gewoon niet overeind staan tenzij ze toevallig zijn, hoe zou ik het toeval kunnen herscheppen?’ De conclusie dat alleen het toeval van reële betekenis is en zoveel sterker is dan de menselijke wil lijkt Bacon te delen met zijn iets jongere tijdsgenoten van Cobra. Het is een conclusie die allicht terugvoert tot de ontwrichtende oorlogservaring en ze is beslist verwant aan het existentialistisch levensgevoel. Dat de pathetiek van Bacon de tand des tijds overleeft zegt even veel over de tijd als over het genie van de schilder die zijn grijze figuren en psychologische portretten isoleert in een dramatische leegte: een ontvolkte hypothetische ruimte die hij meestal monochroon en met een uitzonderlijk kleurgevoel definieert. Bij zijn overlijden wees Bruce Bernard in ‘The Independent’ op het belang van het religieuze in het werk van Bacon. ‘Men zal zich herinneren, schrijft hij, dat de kusntenaars die Bacon het meest bewonderde hetzij religieus waren, hetzij het religieuze een belangrijke plaats gaven in hun werk, zoals Rembrandt, Michelangelo en Velasquez. Of het waren kunstenaars die de godsdienst hadden opgegeven, maar een sterk religieus temperament hadden bewaard, zoals Van Gogh, of schilders met een uitgesproken zin voor sociale moraliteit zoals Seurat.

Degas, Duchamp en Picasso waren uitzonderingen maar misschien hebben die al bij al nog het minst verwantschap met Bacon. Zijn favoriete dichters, Eliot en Yeats hadden eveneens sterke neigingen tot het religieuze en het metafysische. Bacons diepte van gevoel had de spirituele intensiteit nodig van het klassieke beeld, vandaar zijn Crucifixion.’ Men kan de aantrekkingskracht van roomskatholieke thema's in verband brengen met zijn jeugd in de Ierse hoofdstad. Ierland was voor Bacon tegelijk een traumatische herinnering én belangrijk voor zijn schilderkunst. Ook zijn homoseksuele geaardheid ervaarde Bacon als traumatiserend. Tegen Gray Gowry, een intieme vriend in de laatste levensjaren, zei Francis Bacon dat zijn homoseksualiteit een teistering was. Het is bekend dat hij telkens weer hevige astmaaanvallen kreeg wanneer hij Lucian Freud ging bezoeken. Tegelijk was zijn affectief leven getekend door twee drama's: de dood van zijn minnaars Peter Lacey op de opening van de grote retrospectieve in de Tate Gallery in 1962 en, dertien jaar later, de zelfmoord van George Dyer bij de vernissage van de overzichtstentoonstelling in het Grand Palais in Parijs. Dyer had bovendien eerst nog Bacon bij de politie aangeklaagd wegens drukgebruik. Gowry schrijft dat Bacon precies omwille van zijn seksuele geaardheid weigerde mee te werken aan een biografie. Veel vrienden had Bacon overigens niet, al was hij een flamboyant drinkebroer en hing hij jarenlang dagelijks in de kroeg. Eén van de weinige uitverkorenen was Muriël Beicher, de waardin van de Colony Room, waarvan Bacon stichtend lid was. Zij betaalde de meester ooit tien pond per week om rijke klanten mee te brengen. Ook haar portretteerde hij verschillende keren. Hij noemde haar zijn moeder en zij sprak over hem als haar dochter. ‘Ik ben elke dag jarig’ antwoordde hij toen werd geïnformeerd of er

[p. 17]

een feestje was voor zijn 80ste verjaardag. Zijn leven vatte hij ooit samen als ‘going from bar to bar and drinking and that kind of thing’. Uiteindelijk werd hij een gerenommeerd fijnproever, zoals blijkt uit de zuurzoete opmerking dat het even duur was Bacon mee uit eten te nemen als het was een schilderij van hem te kopen. Bacon nam immers geen vrede met minder dan Petrus, Château Margaux, Lafite of Cheval Blanc. Aan tafel kon hij bijzonder geestig en gevat zijn. Bacon was goedgemanierd en belezen, hij hield van een levendig gesprek en toonde zich daarbij een non-conventionele geest. Maar hij was ook berucht om zijn giftige uitvallen. En hij liet geen spaander heel van zijn slachtoffers. Onder het motto ‘I hate thethought of death... shall we have some champagne?’ bleef Bacon er uitzonderlijk jong en aantrekkelijk uitzien, bleef hij werken en drinken ook al werd hij de tien laatste jaren van zijn leven iets rustiger. Zijn schilderijen bleven felle reacties uitlokken, ook nog bij de grote retrospectieve in Moskou, vier jaar geleden. Margaret Thatcher noemde hem ‘That man who paints those dreadfull paintings’. Het zal Bacon vorstelijk koud hebben gelaten. Hij had een hekel aan officiële erkenning, weigerde tot twee keer toe een lintje en nam het Lucian Freud bijzonder kwalijk dat hij zich wél een ereteken liet opspelden. Het echte eerbewijs was de waardering voor zijn werk buiten Downing Street. Geleidelijk werd duidelijk dat Engeland met Bacon zijn plaats heeft veroverd in de kunst. De grootste Britse schilder sinds Turner, schrijft de kritiek vandaag. Een schilder zonder school en zonder volgelingen, een eenzaat zoals de eenzaten die hij schilderde.