De Vlaamse Gids. Jaargang 76

[p. 19]

Onderweg naar Kassel
Jef Lambrecht

JEF LAMBRECHT
(^o Avelgem, 20 augustus 1948)
Licentiaat politieke en sociale wetenschappen en post-universitaire opleiding in de sociale en culturele antropologie. Sinds 1978 journalist bij de BRT radionieuwsdienst met specialisaties: cultuur en het Midden Oosten. In 1982 met Karel Schoetens oprichter van het Belgian Institute for World Affairs. Met het BIWA exposities in Antwerpen, Brussel, Rotterdam, Amsterdam, New York, Wenen en Venetië. Verschillende performance-operaties. In 1988 oprichter van het eenmansblad HET ORGAAN (12 nummers) en in 1989 stichter van het blad LA LANTERNE DE LANTIN (33 nummers, verstuurd uit 15 landen).

Nooit was het Museum voor Schone Kunsten in Gent witter geweest dan op die februaridag in 1990, toen de verloving van Jan Hoet met de Documenta voor enkele duizenden genodigden van de internationale kunstfamilie werd gevierd. Het museum ademde zuiverheid. Verschillende zalen waren leeggemaakt en daarna weer gevuld met stoelen, voor grote videoschermen waarop zwanen zeilden. Die allereerste minuten voor het begin van de eerste Documenta-marathon met een gedempt pratend mondain gezelschap in de grote hagelwitte zalen onder onverstoorbare zwanen die zweefden over panoramische schermen. Meer was eigenlijk niet nodig. Maar de magie bleef: met vertraging, niet teveel vertraging, met een feilloos gevoel voor timing eigenlijk, namen Hoet en zijn medewerkers het podium in en verbraken de ban van het zwijgende zwanenmeer. Dat was hachelijk. Hortend kwam het exposé van de heren op gang. Aarzelend en zweverig als de zwanedans van zopas. De spanning van de eerste grote test was tastbaar.

Het Belgian Institute for World Affairs wordt niet geïnviteerd. Protocollair kan dat niet. Het is aan zijn naam en zijn reputatie verplicht zelf het initiatief te nemen. Het Instituut onderneemt geen onrechtstreekse stappen. Alles wat het doet is doelgericht. De economie van tijd en middelen noodzaakt daartoe. Nagelbijtend in een verlaten achteraf-zaaltje van het museum volgt het directorium hoe de Documenta-trein knarsend op gang wordt getrokken door een zenuwachtige machinist die gesticulerend het juiste ritme probeert te vangen. Een mogelijk optreden van het Belgian Institute moest nu snel gebeuren, voor het zou worden weggespoeld door de woordenstroom van een ontketende Hoet. Dus werd de bar in de rotonde opgezocht voor het scheppen van een glas moed. De nog lege foyer was met een gordijn afgescheiden van het podium. Het departement E, de vlees geworden informatiedienst van het Instituut, wikte en woog snel en oordeelde de omstandigheden opportuun voor een korte mededeling. Van achter het muisgrijze gordijn verscheen vervolgens naast het podium een BIWA-directeur om kort maar beslist aan te kondigen dat het Instituut op Documenta 9 in Kassel een intercontinentaal entrepot zou inrichten, om vervolgens weer in de coulissen te verdwijnen. De verwarring aan de tafel van de künstlerische Leitung was gedurende ogenblikken compleet. Ze werd alleen geëvenaard door de lichte paniek die de komende maanden het Instituut zou bevangen bij de gedachte dat belofte ook schuld maakt.

[p. 20]

Weliswaar was er toen al een embryonale oplossing voor het entrepot. Maar volgens de procedures van het BIWA kon die onmogelijk als definitief worden opgevat. Veel meer dan een administratief noodplan was het niet.

Maanden verstreken en in december van datzelfde jaar knapte Hoet. Met spoed werd hij opgenomen en er volgde een zware operatie. In kunstkringen werd gespeculeerd over de definitieve verdwijning van de showman aan het roer van het Documenta-schip. Maar Jan kwam terug in het voorjaar van '91 alsof er niets was gebeurd. Intussen verstuurde het departement E vanuit een belegerd Bagdad twee nummers van zijn huisorgaan La Lanterne de Lantin, onder meer naar de zieke Hoet. De thema's: de Arche de la Défense, het spijkerschrift, koning Nebukadnezar, de Wall Street-noteringen, de kromstaf en de labrys, de antieke dubbele bijl, symbool van het labyrint, die voor het eerst 5.000 jaar voor Christus was aangetroffen bij opgravingen in Arpachiah, in het noorden van Irak. Na een vruchtbaar verblijf van precies tien weken keerde het departement van zijn missie in het Midden-Oosten terug. En meteen konden de koffers worden gepakt voor een nieuwe marathon van Jan Hoet, deze keer in het hart van het intussen verenigde Duitsland, Weimar.

De laatste exemplaren van de Lanterne de Lantin waren op 14 januari 1991 in de Iraakse hoofdstad gepost. Ze zouden hun bestemmelingen 5 maanden later bereiken. Een klein half jaar tevoren had het blad zijn onvrijwillige abonnee Hoet in zijn redactielokalen aan een schriftelijk interview onderworpen. Hoet was naar zijn mening gevraagd over het voorstel van het Instituut om een gouden pijplijn aan te leggen voor het kanaliseren van creatieve energie van Gent naar de Antwerpse Linkeroever. Het Vlaams Hoofd, zo heette de Linkeroever eeuwenlang, was volgens het Instituut dringend aan een trepanatie toe. ‘Wij in Gent, antwoordde Hoet, zijn ons niet bewust van de architecturale schraalheid van de Linkeroever. En dat op zich is al een absurd probleem. Een gouden pijplijn zou een kritisch antwoord zijn vanwege Gent aan Antwerpen.’ Het BIWA-plan om op de Linkeroever vrije baan te verlenen aan gedurfde architectuur was op 21 juli 1991 in Gent ontvouwd. De bouwkunst was altijd al een bekommernis van het Instituut.

De autorit naar Weimar, de hoofdstad van Bauhaus en van de republiek was een tocht doorheen een stukje terra incognita. Pal op de grens met de voormalige D.D.R. eindigt de weg op een hoge brug uit de nazi-tijd, die met een mes van de rest van de wereld afgesneden lijkt. In haar schaduw kruipt de oude autoweg langs een immens verlaten douanecomplex en volgt dan kilometers lang links en rechts steil hekwerk. Van die autoweg komt de reiziger niet zo makkelijk af. Deze weg dwingt met nog grotere aandrang dan autowegen dat normaal al doen. De afrit naar Gotha is daarom een bevrijding. Een kronkelende asfaltweg voert naar het verleden. Thüringen. Duitsland zoals het ooit was. Een tram rupst over de groene heuvels van stadje naar stad. Gotha in Thüringen heeft door de Almanach en Saksen-Coburg een mythisch aura. Het offensief van Mercedes en BMW is nog in een vroege fase. De produktie van de Wartburg, de auto van de streek, de voormalige trots van Thüringen, is pas stilgelegd. Maar zijn gezapige ritme dicteert met de nog slomere Trabantjes de snelheid. Voorlopig nog, want de verandering kondigt zich aan. Allereerst op de weg zelf, waar moeilijke apparatuur van het Westers wegwezen in snel tempo het uitzicht verandert. De machines van de wegenbouw zijn de herauten van het lang verhoopte consumptieparadijs. Ze zijn niet alleen. Her en der rijzen ook reclametotems op, die adverteren voor westers bier, westerse sigaretten en westerse wagens. En midden in de buitenwijken van Gotha is een opblaasbare supermarkt opgeschoten als een geheimzinnige ster.

Gotha slaapt, het is zaterdagmiddag. En zoals het altijd was, is ook nu nog alles dicht. ‘Wij moeten nog alles leren’, bekent een verlegen Goth. Over Gotha ligt een laag stof. Over alle Oostduitse steden ligt het stof van bruinkool en van de geschiedenis. Onder dat stof rotten de sponningen van barokpaleizen en zijn de fonteinen verdord. In de straten klinken de stappen na van Goethe en Cranach. Thüringen is Doornroosje, wachtend om te worden gewekt. Van Gotha slingert de smalle weg naar Erfurt. Aan de grijze middeleeuwse torens van de stad heeft het socialistisch paradijs er één toegevoegd: het Kosmoshotel, tijdgenoot van de gelijknamige mastodont in Moskou, symbool van grootse verwezenlijkingen. De weg naar Weimar is een ontdekkingsreis. Niet in het minst omdat het kijken hier tot voor kort alleen maar kon in aanwezigheid van het alziend oog. Nu de kijker niet meer bekeken wordt is ook de sluier gelicht en is alles fris en nieuw in de mistige bruinkoollucht. Weimar is weggedommeld in zijn infrastructuur van gewezen metropool. Alleen op de

[p. 21]

hoek van de grote laan, voor de brede bocht naar de Karl Marxplatz schreeuwt een ogenschijnlijk lege vitrine het over de volle breedte uit op een langgerekt oranjekleurig biljet: Schnellkauf. De bekering tot de nieuwe heilsleer heeft het hart van de stad bereikt. Van welk geloof is Jan Hoet de apostel?

Voor de Weimarhalle staan de statussymbolen van de Westerse welvaart geparkeerd. Binnenin enkele honderden ingewijden in Armani en meer. En vooral veel zwart. In de brede gangen met geïmproviseerde stalletjes waait big band muziek. It's a long way to Tiperary, of zoiets en dan de Kasatchok. Op het podium, in de grote zaal, blaast een muziekkapel van het Russisch leger. Het is een koele aprildag in 1991. De tweede Gespräch-Marathon is het grote wederoptreden van Jan Hoet na zijn zware operatie. De opkomst is beduidend kleiner dan in Gent. De Weimarhalle ademt vergane glorie. De stad wasemt onzekerheid. Het volkscafé, het gratis café in het Hallepark, waar je de krant kan lezen bij koffie uit een meegebrachte thermosfles, verkeert ongetwijfeld in de herfst van zijn bestaan. De deelnemers aan het Gespräch verkiezen de voortreffelijke cuisine van de Halle en schrikken niet van de westerse prijzen. In Weimar is tijdelijk een onzichtbare toren opgetrokken, een ivoren wolkenkrabber. De tovenaar van dit denkbeeldig bouwwerk rookt nog steeds zijn zelfgerolde sigaretten. De dood waart door de interviews die hij de voorbije weken heeft toegestaan. Maar als hij de Bühne beklimt blijken sterfelijkheid en verval ver weg. Andermaal laat het publiek zich door Jan Hoet meeslepen doorheen een eindeloze carrousel dia's naar het einde van een uitputtende nacht.

Hijzelf is de laatste die het slagveld in de vroege ochtenduren verlaat. Na een korte nachtrust staat hij er alweer terug, want deze marathon moet 24 uur duren. Het publiek wrijft zich de ogen uit. Het laat de lawine over zich heen komen. Alleen enkele hardnekkigen volgen Hoet over het hele parcours. De marathon is een sportwedstrijd, een uitputtingsslag, een fysieke prestatie. Hoet houdt ervan zijn publiek te confronteren in een één tegen allen, een partij Chinees boksen waarbij de tijd het geheime wapen is van de uitdager. In Weimar is de energie van de convalescent opzienbarend. Het is zijn grote troef en zijn Achillespees. Jan Hoet laat niemand onverschillig. Hij argumenteert niet, maar bezweert. Theoretische verfijning en intellectualisme moeten wijken voor enthousiasme en begeesterende overtuiging. Jan Hoet is een calamiteit, een zeloot, een flapuit. Dat stoort sommigen. Het irriteert de afstandelijken en zij die zweren bij afgemeten bedachtzaamheid. Ze voelen zich door Hoet geprovoceerd. Daarbij komt dat de künstlerische Leiter de persoonlijke aanval niet schuwt en in de regel geheel ongezouten uit de hoek komt. Door zijn optreden scheidt Hoet de bokken van de schapen.

Zowat alles passeerde de revue die nacht in Weimar. Alleen Weimar zelf, de culturele Blitzkrieg van het Westen in de voormalige DDR en het vlakbij gelegen Buchenwald bleven onbesproken. Waarom het Gespräch uitgerekend in de voormalige hoofdstad moest plaatsvinden, bleef onverklaard. Heel even was Weimar de culturele hoofdstad van het kersverse grote Duitsland, maar welk Duitsland? Het departement E van het BIWA zag de noodzaak daarover een verklaring af te leggen in het holst van de nacht voor de publieksmicrofoon van de marathon. Vertrekkend van de vaststelling dat het nieuwe Duitsland nog naamloos was, proclameerde het Instituut dat de nieuwe Staat van nu af aan zou luisteren naar de afkorting R.D.R., Republiek Deutschland, Deutsche Republik. Deze mededeling, die alle opties open liet voor het toekomstig politiek regime, kreeg weinig weerklank. Allicht kwam dat door het nachtelijke uur, of door de gevorderde vermoeidheid bij de getuigen, of nog - en waarschijnlijk - door de plotse panne die de geluidsinstallatie trof toen duidelijk werd dat er een politieke verklaring werd afgelegd.

Als de Gespräch-Marathon iets had duidelijk gemaakt, dan was het wel dat niets duidelijk was. Na 24 uur legde ook Hoet er het bijltje bij neer en vertrokken de deelnemers, ten prooi aan verwarring. Het Duits van Jan Hoet was er sinds de eerste marathon aanzienlijk op verbeterd en zijn inzicht in het Duitse denken had hem er van overtuigd dat orde een dogma is. Teveel orde, vond Hoet, en het publiek kreeg chaos, steeds meer chaos en onduidelijkheid. Het bange vermoeden rees dat de volgende Documenta zou worden geleid door een onberekenbaar warhoofd. Maar Documenta is heilig en de vrees dat dit monument van de hedendaagse kunst regelrecht afstevende op een catastrofe moest het uiteindelijk afleggen tegen het voordeel van de twijfel. Uiteindelijk begon het verblufte Duitsland zijn künstlerische Leiter te appreciëren als beurtelings een vermakelijk man, een begeesterend profeet of een raaskallende querulant, met als con-

[p. 22]

clusie dat al had Jan Hoet in zijn publieke optredens veel mist en mysterie gespoten, al had hij zijn selectie als een staatsgeheim beschouwd, één artiest zou er in elk geval wél bij zijn. Jan Hoet werd in Duitsland wat hij eerder in zijn eigen land was geworden: een fenomeen en in de salons een household name. Intussen was realiteit geworden wat Jan Hoet al voor het Documenta-avontuur had kunnen vermoeden: de hele kunstwereld wachtte op zijn woord, drong erop aan dat hij het enige juiste woord zou spreken, de juiste naam zou noemen, de Ware Jacob. De stalmeesters verdrongen zich om hem. De lijst van Jan is immers ook letterlijk een gouden lijst, een prijslijst als het ware. De kunstmarkt keek er reikhalzend naar uit en probeerde de samenstelling ervan te beïnvloeden. Documenta, als meest richtinggevende internationale kunstmanifestatie is ook een verhaal van macht geworden. De künstlerische Leiter beheert een van de sleutels tot roem, rijkdom en macht. Sinds de recordveilingen bij Christies en Sotheby's weet zelfs het grote publiek dat er met de kunsthandel veel, zeer veel geld is gemoeid. Ook voor het werk van hooggeprezen levende kunstenaars worden duizelingwekkende bedragen neergeteld. Een interessant kunstenaar is een potentiële hoorn des overvloeds. Op de publiek onuitgesproken vraag naar de uitverkorenen antwoordde Hoet met vage en onduidelijke verklaringen waarin telkens weer het woord ‘displacement’ opdook. Hij cultiveerde de onzekerheid omtrent zijn uiteindelijke bedoelingen met een recept van volksvergaderingen die uitgesponnen verslagen waren van het voorbereidend werk van het documentateam. De vraag wie geen genade had gevonden kreeg daarbij uitgebreid aandacht, maar over wie wél in aanmerking kwam bleef Hoet veel discreter. Hij loste zijn wijsheid maar bij mondjesmaat en op zorgvuldig uitgekozen momenten. De Belgische selectie bv. maakte Hoet pas in november vorig jaar bekend in Hasselt en zoals gewoonlijk betitelde hij die lijst als voorlopig. Dat voorbehoud leidde tot speculaties over het precieze aantal Belgische geselecteerden. Waren het er 12 of 13? Na de persconferentie van januari '92 in Kassel, suggereerde een krant dat de 13de onbekende een timmerman zou zijn. Tot in het hoofdkwartier van de künstlerische Leitung bleef verwarring heersen over het definitieve aantal geselecteerde kunstenaars.

De documentahal in Kassel is wit en groot maar anders wit dan het museum van Gent twee jaar tevoren. De hal stond nog in de steigers toen er de internationale pers werd bijeen geroepen. 500, misschien wel 600 journalisten waren naar de godvergeten Duitse provinciestad gekomen. Baggerend door het slijk baanden ze zich een weg naar de nieuwe hal. Een jazzorkest galmde dixieland door de lege ruimte. Jan Hoet poseerde buiten in de modder bereidwillig voor de camera's. Hij had afgedwongen dat hij daar en nergens anders de internationale pers zou ontmoeten. Dat had een kleine politieke rel veroorzaakt. Het gebouw was nog niet af en volgens plan zou het pas een maand later door een deelstaatminister plechtig worden ingewijd. Maar aan dit soort protocol heeft de voortvarende Hoet lak.

De persconferentie verliep rimpelloos. Vragen waren er nauwelijks en het enige spannende ogenblik was toen iemand wou weten waarom het monstre sacré Anselm Kiefer, de sombere vertolker van de Duitse heimat, niet was geselecteerd. ‘Auf welchem Grund?, antwoordde Hoet, auf meinem Grund’. Stilte. Aarzelend applaus. Gelach...

Ten derden male was het departement E op de afspraak en onmiddellijk na de triomfantelijke persconferentie leigde het de künstlerische Leiter een document voor ter ondertekening. Daarin accepteerde Hoet het Intercontinentaal Entrepot, ondergebracht in de Albanese Club aan de Wildemannstrasse 10 A te Kassel, als de inzending van het Belgian Institute for World Affairs voor documenta IX. De club is een bescheiden souvenir uit de tijd van het Wirtschaftswunder. Ooit vermoedelijk een kleine kruidenierszaak met een grote vitrine waarop nu een indrukwekkende dubbelkoppige adelaar prijkt en de mededeling dat hier nu de Skipetaarse vereniging is ondergebracht. Die is genoemd naar Skenderbeu, de kleurrijke vrijheidsheld uit de Albanese geschiedenis. Het heraldisch embleem had de aandacht getrokken van departement E tijdens een prospectiebezoek en met de voorzitter van de vereniging was al gauw een akkoord bereikt over het artistiek project. Het BIWA had de dubbelkoppige arend overigens zelf aangewend tijdens de gouden pijplijnoperatie. De adelaar was 5 eeuwen geleden het geheime wapen van Antwerpen en door lijf en vleugels te vervangen door een plattegrond van het Vlaams Hoofd was de dubbelkoppige in feite een driehoofdige adelaar geworden. Als zodanig siert hij ook de Lanterne met het Hoet-interview. Ook naar de geest lag de club in de lijn van de BIWA-filosofie.

[p. 23]

De vereniging is opgezet om jonge Skipetaren, vaak Kossovaarse dienstweigeraars, te behoeden voor de kriminele marginaliteit. Daartoe is een biljart geïnstalleerd dat bijna de hele kamer vult achter de vitrine. Beneden is er een raamloos vertrek dat als bar fungeert en waar wordt geschaakt, gelezen, gediscussieerd en liederen worden gezongen uit het Albanese hoogland, euraziatische melodieën, begeleid op langstelige tweesnarige instrumenten. Het clubleven speelt zich af onder een indrukwekkende portrettengalerij van dichters, schrijvers en vrijheidsstrijders. Een waarachtig cultureel entrepot waarmee het BIWA de kunstminnende documentatoerist graag wil confronteren; het best mogelijke onderkomen ook voor de cygnus nigricollis, de witte zwaan met zwarte hals die zeldzaam voorkomt op de zuidelijkste kusten van Zuid-Amerika. Het instituut wil het dier onder de aandacht brengen ter gelegenheid van het Columbusjaar en als repliek op het documenta IX-embleem dat een zwarte zwaan voorstelt die zich spiegelt in een wit evenbeeld. De cygnus nigricollis, nog zuidelijker dan de zwarte - Australische - zwaan, krijgt van het Instituut een klein monument. Jan Hoet is uitgenodigd om het te onthullen.