De Vlaamse Gids. Jaargang 74

[p. 5]

De essentie van het politiek liberalisme in België

VORIG JAAR verscheen de monumentale geschiedenis van het liberalisme in België, uitgegeven, in een Nederlandstalige én een Franstalige versie, door een pleïade van vakhistorici onder leiding van de hoogleraren Adriaan Verhulst en Hervé Hasquin, in samenwerking met het Liberaal Archief (Gent) en de Paul Hymans-stichting (Brussel) (Het liberalisme in België. Tweehonderd jaar Geschiedenis, Brussel, 1989). Stevig onderbouwde en luxueus gepresenteerde eerste synthese over het onderwerp, zoals het hoort royaal uitgespreid over 426 bladzijden. Prof. Marcel Bots, voorzitter van het Liberaal Archief, achtte het terecht aangewezen om daarnaast een beknopte versie, toegankelijker voor het brede publiek qua stijl en kostprijs, op getouw te zetten en nam het berekend risico om het als een éénmans-onderneming, nog zelf uit te werken ook. Het is een schitterend boek(je) geworden, waarin in amper 63 bladzijden de essentie van het grote broertje geboden wordt. Een groot risico was er overigens niet aan verbonden met een ervaren publicist en erudiete onderzoeker als Marcel Bots, overigens één van de gewaardeerde medewerkers van de collectieve geschiedenis van het liberalisme. Hij is ook een leven lang actief geweest in de liberale familie, zodat er ruimschoots affiniteit voorhanden was om de ideologische mutaties subtiel aan te voelen en om taktiek en maneuvers precies in te schatten met een minimum van inside-ervaring. Dit laatste staat allerminst bijzonder kritische appreciaties en een ongebonden afstandelijkheid tegenover thema en protagonisten in de weg. Marcel Bots heeft een scherpe pen en een onafhankelijk temperament. Ironie en speldeprikken zijn nooit ver weg. De auteur onderscheidt duidelijk de essentie van het bijkomstige en al degenen die het politiek liberalisme echt in een nieuwe richting stuwden op het ideologische of het organisatorische vlak, krijgen volmondig de aandacht waarop ze recht hebben. Het is een heroïsche en delicate opgave in een wereldje waarin halve goden met echte ‘helden’ cohabiteren.

Bots' boek valt uiteen in zeven hoofdstukken, op chronologische basis. Het eerste schetst de aanloop, de partijstrijd onder Jozef II, eind van de 18de eeuw, toen de Vonckisten, als voorlopers, pleitten voor een parlementair bestel dat de burgerij op eigen vleugels zou laten vliegen; in de Hollandse tijd dook bij ons de term liberaal voor het eerst op om een politieke stroming aan te duiden. In de tweede fase, het unionisme (1830-47), toonde de liberale strekking zich al gelukkig met het afdwingen van een essentieel liberale grondwet, waarin dan wel noodgedwongen aan de liberale katholieken en de katholieke godsdienst als structuur levenskansen dienden geboden.

De oprichting van een formele Liberale Partij in 1846 verliep sneller dan bij de katholieke concurrent. Deze organisatorische voorsprong leverde dan ook in de jaren 1848-84 (hfst. 4) een duidelijk liberaal overwicht op. Deze fase contrasteert wel fel met de lange episode van homogeen katholieke regeringen van 1884 tot 1918. De hele 19de eeuw concentreerde de liberale partij zich op de schoolstrijd. Dit ideologisch punt, onderdeel van een nog breder antiklerikaal programma, was het cement dat in al die jaren de spanningen tussen doctrinairen en radicalen binnen de partij grotendeels onder controle kon houden. Rond concrete punten, zoals de invoering van het algemeen stemrecht, waren deze fracties zo hevig verdeeld dat het in 1887 toch tijdelijk tot een feitelijke splitsing kwam, waarbij de radicalen een afzonderlijke Progressistische Partij creëerden. Na het herstel van de eenheid door Paul Hymans, in 1900, werd een tactisch kartel gesloten met de socialisten, doch dit kon de katholieke meerderheid niet breken.

Tussen beide wereldoorlogen (hfst. 6) veranderde de Liberale Partij haar progressieve taktiek die electoraal niet zo lonend bleek, om opnieuw

[p. 6]

dichter aan te sluiten bij haar vroeger traditioneel burgerlijk kiespubliek. Dit leidde doorgaans moeiteloos tot coalities met de katholieke partij, waarin eveneens de conservatieve vleugel de toon aangaf. Deze situatie van quasi ononderbroken regeringsdeelname holde echter wel meer en meer het ideologisch gehalte van de partij uit, zodat ze haar identiteit grotendeels verloren heeft.

Dat is de droeve ideologische leegte waarmee de partij na 1944 (hfst. 7) moet starten. Tot 1961 gebeurt er bitter weinig, en wordt het interbellum-recept van de vele regeringsdeelnamen en de daaruit voortvloeiende zoutloze compromissen verder toegepast. Naast een vaag ‘sociaal liberalisme’ en ideologisch afgezwakte Keynesiaanse conjunctuur-ingrepen, beperkte de ideeënbus zich tot het steunen, althans tot 1958, van een laïcistische houding in de ‘laatste schoolstrijd’ der jaren '50. Nadien starten de voortdurende mutaties en aanpassingen, waarbij in vlug tempo steeds nieuwe inhoudelijke accenten gelegd worden en zelfs nieuwe structuren uitgewerkt.

De eerste fundamentele ingreep en tevens breuk met een traditie van meer dan een eeuw, is de ontkoppeling geloof en politiek, de operatie-Vanaudenhove van 1961, die de partij, nu PVV geheten, ook voor gelovigen openstelde. Het vernieuwingsproces was overigens reeds vroeger ingezet door de Brusselse liberaal Roger Motz. Deze opening ging overigens samen met een forse anti-travaillistische injectie. Vooral in Wallonië boekte men hier succes mee. Voor een echte doorbraak in Vlaanderen bleek een tweede aanpassing nodig, nl. het geloofwaardig maken van de PVV als Vlaamsgezinde partij en het wegwerken van haar franskiljonse tradities: dit lukte door het samenspel van Herman Vanderpoorten, Frans Grootjans en Willy De Clercq, die in 1971 een Vlaamse vleugel in de partij doorduwden en in 1972 formeel de Vlaamse PVV boven de doopvont hielden. Deze kreeg prompt een geheel eigen signatuur: een ethisch-progressief imago en de ambitie om een brede centrumpartij te worden. Het laatste aggiornamento, dat van de radicale liberalen onder impuls van Guy Verhofstadt op het Congres te Kortrijk in 1979, ging in de richting van het terugdringen van de Staat, en het doorduwen van privatisering als antwoord op de crisis. Heel wat van dit gedachtengoed werd gerealiseerd in regeringen met liberale deelname tussen 1981 en 1987.

Vermits het Liberaal Archief in 1989 nog maar pas, van de hand van Inge de Schuyter, een selectieve bibliografie uitgaf, had het geen zin deze synthese van een boekenlijst te voorzien. Wel heeft de auteur gelukkig gezorgd voor vele zinvolle illustraties, vaak pamfletten en karikaturen, die in gebalde vorm het exposé nog eens extra verduidelijken met een ironische invalshoek. Deze beknopte geschiedenis biedt de essentie van het complexe verloop en door zijn vlotte stijl tevens het intellectueel genot van een uitermate toegankelijke introductie.

W. PREVENIER

Marcel Bots: Beknopte geschiedenis van de Liberale Partij. Gent, Liberaal Archief, 1989, 63 blz. Te bekomen door storting van 200 fr. + 25 fr. verzendingskosten op rekening 551-2843700-20 van Liberaal Archief, Kramersplein 23, 9000 Gent.