De Vlaamse Gids. Jaargang 74

[p. 5]

Leescultuur

LEESCULTUUR betekent in de vlaamse context - in mindere mate in de Nederlandse en in nog mindere mate in de Europese context - het ontbreken van een leescultuur.

Een leescultuur impliceert vanzelfsprekend een algemeen verspreide gewoonte om boeken, die op enige literaire, essayistische en wetenschappelijke kwaliteit aanspraak kunnen maken, te lezen nadat men ze heeft aangeschaft of geleend. Een leescultuur vooronderstelt schrijvers, uitgevers, boekhandels en bibliotheken. Die hebben wij. Zeker, de schrijvers kunnen altijd beter; de uitgevers worden schaars; de boekhandelaars zijn in de regel niet meer dan doordeweekse middenstanders die graag op een gemakkelijke manier geld willen verdienen; de bibliotheken zijn meestal oorden van een gruwelijke lelijkheid waarin het spook van de verveling rondwaart in het gezelschap van het specter van de onvriendelijkheid.

U ziet dat mijn kritiek scherper wordt naarmate ik mij verder verwijder van de hoofdvoorwaarde van de leesculutuur. Hoe groter de afstand tussen de schrijver en zijn lezer, des te meer kansen dat er iets misloopt, des te groter het gevaar voor het afhaken van de kant van de eigenlijke drager van een leescultuur: de lezer! Het komt mij voor dat je eigenlijk al een lezer moet zijn vooraleer je een bibliotheek binnenstapt. De kans dat een niet- of nauwelijks-lezer een bibliotheek verkent is infinitesimaal kleiner dan de kans dat een ongelovige een katholieke kerk bezoekt. Toch deugt er volgens mij alles aan mijn vergelijking. Zowel katholieke kerken als bibliotheken zijn publieke ruimten, die een geheid en funderend onderdeel van de cultuur in Vlaanderen uitmaken. Dat men hoort te weten hoe het daar functioneert, spreekt vanzelf voor iedereen die, ook al is het maar tijdelijk, aan die cultuur wil participeren. Beide ruimten zijn tempels, de eerste van God, de tweede van het boek. Welnu, hoe komt het dan dat, hoewel enerzijds God volgens (en sedert) Nietzsche dood is en anderzijds meer dan ooit voordien in de cultuur boeken verschijnen, er meer mensen zijn die kerken dan bibliotheken bezoeken? Het moet te maken hebben met de grotere culturele uitstraling van kerkgebouwen voor ongelovigen en met de buitengewoon geringe uitstraling van openbare bibliotheken voor niet- of nauwelijkslezers.

Al lees ik zelf wel eens een boek, toch kan ik mij voorstellen dat er mensen zijn die prettig leven zonder boeken. Maar waarom zouden we geen inspanning doen om de niet-lezer te verleiden tenminste eens te komen kijken naar boeken? Wie grote bibliotheken in het buitenland heeft bezocht zoals - om ons tot het beroemdste voorbeeld te beperken - de British Library in het British Museum, weet dat hij zich bevindt in een hoge tempel van cultuur. De zalen zijn hoog en imposant, de wanden onafzienbaar volgestouwd met boekenruggen; met fijne houtsoorten heeft men niet zuinig omgesprongen; de sfeer is gewijd en intiem aan de brede leestafels, rustend op (weer eens) het hout van de parketvloer: alles nodigt uit tot lezen, tot de actieve en zwijgzame omgang met boeken. Maar wie in Vlaanderen de dichtstbijzijnde bibliotheek binnenstapt moet zijn ogen dichtknijpen voor het plastic, het staal en ijzer waarin de boeken gevat zitten, de recalcitrante onverschilligheid trotseren van wie de bibliotheek bemannen en - gesteld hij wil iets opzoeken - heel vaak constateren dat zijn boek niet in de bibliotheek aanwezig is. Aan het laatste euvel valt vermoedelijk weinig te doen, aan de andere twee wel. Waarom investeert de gemeenschap alleen in gebouwen, nooit in mooie gebouwen? Een gebouw dat optisch al een visie uitstraalt en schoonheid te bieden heeft kan, daardoor alleen al, mensen en dus ook niet- of nauwelijks-lezers, aantrekken. Maar het allerbelangrijkste blijven de bibliothecarissen. Waarom zijn bibliothecarissen met initiatief en ook visuele interesse voor boeken uitzonderlijk? Gelukkig zijn ze er, zulke uitzonderingen. Vriendelijkheid en hoffelijkheid staan hoog in het vaandel geschre-

[p. 6]

ven van bijvoorbeeld de Antwerpse stadsbibliotheek. En in de Stedelijke Openbare Bibliotheek van Harelbeke, waar ik ook enige tijd geleden een voordracht gaf, zag ik zelfs de mooie vruchten van initiatief. Ter gelegenheid van Europalia-Japan had de plaatselijke bibliothecaris een geslaagde tentoonstelling in de leeszaal georganiseerd, met allerlei boeken uit en over Japan. Helemaal versteld stond ik van een tweede initiatief van deze boekenman. Hij had namelijk een keurig gestencilde brochure samengesteld, waarin hij eigenhandig de in het Nederlands vertaalde Japanse romans had samengevat van niet minder dan 21 schrijvers van de Japanse moderniteit.

Kijk, dit geeft hoop, precies omdat het actief en origineel aanzet tot systematisch lezen - tot een leescultuur dus.

Na deze opmerkingen over de plaats en de functie van de openbare bibliotheek, zou ik nog wat willen zeggen over de privé-bibliotheek. Zo'n twintig jaar geleden had ik op B.R.T.3 een programma waarin ik, vaak samen met Marc Galle, telkens een gesprek voerde met een niet-schrijver, en meestal een nogal publieke figuur, die wel een verwoed lezer was met een opmerkelijke bibliotheek. Er zaten politici tussen mijn radiogasten - zoals Achiel Van Acker en Theo Lefèvre - acteurs zoals de Nederlander Albert Vogel, en juristen zoals Professor Pitlo uit Amsterdam.

Soms denk ik erover een heruitgave van deze bibliotheekgesprekken te ondernemen. Maar dan slaat mij de schrik om het hart: welke bekende politicus, welke acteur en welke vakjurist kan anno nu zowel met kennis van zaken, met eruditie én belezenheid dus, als gezeten in zijn onschatbare, zelf opgebouwde bibliotheek nog hartstochtelijk over boeken praten?

Ik ben de laatste om het bezit van geestelijke goederen, zoals een schilderijcollectie, een privé-discotheek en een privé-bibliotheek te rekenen tot de mogelijkheidsvoorwaarden om actief te participeren aan een cultuur, die zowel de beeldende kunsten en de muziek als het lezen omvat. Maar enige aandacht en waardering voor boekbezit zou de verdere afbraak van een op zich al hypothetische leescultuur kunnen afremmen, denk ik. Ik besef dat dat, méér dan het hebben van veel geld, het bestaan van mooie, aangenaam in de hand en het oog liggende boekwerken vooronderstelt. Helaas, de uitgevers - de weinige uitgevers van echte boeken die we nog hebben - geven enkel nog mooie fotoboeken uit of boeken over beeldende kunst die ook een esthetisch genot voor de zintuigen zijn. Waar is de tijd dat Mevrouw Manteau het verzameld werk van Karel van de Woestijne in dundruk en gevat in prachtige linnen boekbanden liet verschijnen? Dat niet minder dan vier beroemde Nederlandse uitgeverijen de handen in elkaar sloegen om de verzamelde gedichten van Simon Vestdijk een vergelijkbare uitgave-technische hommage te betuigen? De uitgave van Karel van de Woestijne dateert van het einde der jaren veertig, die van Vestdijk van 1971. Toen de Bezige Bij in 1975 het vierdelige verzameld werk van F.C. Terborgh met keurige linnen kaften uitgaf, bleek dat voor de uitgever een financiële strop. Sedertdien verschijnen vrijwel alle romans en dichtbundels als slordige pockets of deeltjes die, zelfs na normale lectuur uit hun voegen kraken of krullen. Hoe kan men met zulke boeken een materieel en visueel aantrekkelijke privé-bibliotheek opbouwen? Welke weerzin moet de lezer vaak niet overwinnen om van de soms zeer lezenswaardige inhoud kennis te nemen die schuilgaat onder de schreeuwerige plastic kaften, die kennelijk geacht worden beter te doen verkopen!

Met plezier lezen impliceert ook met plezier boeken hanteren en niet hersenloos offeren aan de beeldrage. Ik ben blij dat beschaafde buitenlandse uitgeverijen zoals Gallimard, hun boeken op een uniforme wijze hebben voorzien van een serene kaft, die godlof geen prent, tekening of schilderij te zien geeft.

Daarmee ben ik bij de uitgevers beland. Ik kan ze meteen ook weer verlaten, want over hun vaandelvlucht - om begrijpelijke, zakelijke redenen - is de laatste tijd meer dan genoeg te doen geweest. Hetzelfde geldt voor hun handlangers, de boekhandelaars, die al jaren terecht in dezelfde schrobbering delen. Uiteraard behoren beide voorbereidende schakels te leiden tot de leescultuur, waar wij allemaal om bekommerd zijn.

De vraag, waar ik eigenlijk mee zit is, of men wel ingrijpend kan sleutelen aan datgene wat vandaag niet meer bestaat: een leescultuur.

En bestond die vroeger in overtuigender mate in Vlaanderen? Als men de Vlaamse essayisten uit de eerste helft van de eeuw leest, wordt men weliswaar met bewondering geslagen over de inzichten van deze schrijvers, maar krijgt men zeker niet de indruk dat deze mensen meer dan essayisten van nu, gedragen werden door een algemeen verbreide leescultuur.

Ik neig ertoe te denken dat, aange-

[p. 7]

zien lezen een innerlijke ervaring is die in het maatschappelijk leven niet wordt gehonoreerd met aanzien, gezag en waardering, het per definitie een individuele en misschien zelfs individualistische activiteit is en zal blijven. Een cultuur impliceert een beschavingstoestand met betrekking tot een geheel volk. Een kunst wijst op een specifiek vermogen dat esthetische ontroering voortbrengt. Lezen is dus veeleer een kunst dan een cultuur. Zoals alle kunsten niet het produkt van een cultuur zijn als wel de fundering van een cultuur, levert het lezen vooral bouwstenen aan voor een cultuur. Alleen, het zijn onzichtbare, onspectaculaire, zeer geestelijke bouwstenen die samen een visie kunnen inspireren. Lezen is een permanente dialoog voeren met een innerlijke tegenstem - die van de schrijver die tijdelijk, tijdens het lezen, tot de eigen stem spreekt en zich daarin tracht te nestelen. Het lezen van romans, gedichten, essays, religieuze en wetenschappelijke boeken is een permanente discussie die in het hoofd en het hart wordt gevoerd: verstand, verbeelding en gevoel worden er voortdurend door veranderd en gevormd. Het hoofd van de ware lezer is, zo gezien, het Boek-met-een-hoofdletter. Alles in de wereld bestaat om in een boek uit te monden, schreef Stephane Mallarmé die jarenlang aan ‘le Grand Oeuvre’, ‘le Livre’ schreef: het Boek dat Alles moest omvatten en dat over Niets zou gaan.

Laat ik tenslotte nog vier stellingen formuleren over het lezen, die ik kort commentarieer:

1.	Lezen is altijd meer dan het opslaan van informatie. Het is een zeer specifieke vorm van kennisoverdracht, die onvervangbaar is.
2.	In tegenstelling tot de kant en klaar geserveerde beelden van stripverhalen en televisiedrama's vormt het lezen van romans en in mindere mate van poëzie, de noodzakelijke stimulans voor de verbeelding.
3.	Lezen is een onontbeerlijke toetsing en levert de mogelijkheid tot een onvermoede verdieping van het emotionele leven.
4.	Lezen valt uiteindelijk niet te gebruiken voor iets anders (maatschappelijk vertoon, kennisetalage, betere job, enz.). Zijn intrinsieke waarde, tot niets te herleiden, verheft het lezen tot een kunst die, zoals alle kunsten, plezier of genot verschaft.

Frans Boenders