De Vlaamse Gids. Jaargang 73

[p. 28]

Achterberg en de psychiatrie
Wim Hazeu

Wim HAZEU (Nederland)
Directeur van een aantal uitgeverijen, waaronder de door hem opgerichte Vlaamse huizen Hadewijch en Houtekiet. Cineast, o.m. van kunstenaarsportretten, romanschrijver. Zijn ‘Een duif boven Parijs’ is grotendeels gesitueerd in Zuidwest Vlaanderen. Biograaf (in Vrij Nederland) van o.m. A. Marja, Bertus Aafjes en Gerrit Achterberg. Het omvangrijke werk over laatstgenoemde (Arbeiderspers) en een biografie van Slauerhof waren opdrachten van de Nederlandse regering. Publiceerde ook een monografie van Jos Vandeloo.

Van de krap 57 jaar dat de dichter Achterberg (1905-1962) leefde, zat hij bijna acht jaar in gevangenissen en inrichtingen en was het hem achttien jaar niet toegestaan zich buiten een beperkt gebied te verplaatsen, zonder toestemming van de rechterlijke macht. In zijn, overigens spaarzaam, verweer naar psychiaters toe, die hem onderzochten en behandelden, beriep hij zich op zijn dichterschap dat hem tot een bijzonder mens had gemaakt. Een verwijzing naar personages uit het werk van Dostojevski moest dit beroep ondersteunen.

Max Brod vertrouwde eens aan zijn vriend Kafka toe, dat hij de boeken van Dostojevski niet goed vond. Al de romanpersonages waren gek. Kafka moet hem toen geantwoord hebben dat die personages soms gek waren; zoals alle mensen, indien zij eerlijk zijn tegenover zichzelf, zo nu en dan gek zijn. Dat is het wezenlijke van het leven en van de literatuur: balanceren op de grens tussen wat ‘normaal’ geacht wordt en wat ‘gek’ wordt genoemd.

De eerste serieuze, dieptreffende leeservaring van Achterberg - hij was toen 15 jaar - was het lezen van Schuld en boete van Dostojevski. Nadien las hij vele boeken van dezelfde auteur. Zou A.B.H. Gielen s.j. dan toch in 1925 terecht de volgende waarschuwing hebben geschreven: ‘Van Dostojevski's boeken durven wij voor ontwikkelde lezers geen enkel afkeuren, omdat overal de schrijver zich toont als een nobel mensch met edele bedoelingen. Maar het moet gezegd, er groeit onkruid tusschen de tarwe, en wie dat niet kan onderscheiden moet van dien akker afblijven. In dat geval kan menig boek van Dostojevski veel schade berokkenen’.

Maar ik haast mij eraan toe te voegen, dat geen mens, zeker niet een mens die als Achterberg als een bezetene las en op zoek was naar herkenning, zich van een dergelijke waarschuwing iets zal aantrekken.

Dostojevski (1821-1881) was in de jaren twintig en dertig van onze eeuw een veelbesproken auteur. Het werk was door de Duitse vertalingen bij Piper Verlag voor veel lezers toegankelijk geworden. De invloed op de ziens- en leefwijze van Achterberg was groot. Neem De dubbelganger, over de psychische ontreddering van een man die overal een duistere ‘tweede ik’ meent te ontmoeten; of De zachtmoedige, waarin een man wiens vrouw zelfmoord heeft gepleegd, tot de overtuiging komt dat

[p. 29]

hij haar tot deze daad heeft gebracht. Of neem het citaat uit De speler: ‘Wederom stelde ik mij de vraag: bemin ik haar? En wederom vermocht ik die vraag niet te beantwoorden. Of, beter gezegd, weer gaf ik mezelf voor de honderdste maal, ten antwoord dat ik haar haatte... Ja, ik haatte haar. Er waren ogenblikken... dat ik mijn hele leven zou willen geven om haar te wurgen! Ik bezweer het, als het mogelijk zou zijn een scherp mes in haar borst te drukken, zou ik er, geloof ik, met groot genoegen naar grijpen’. Of neem de gepassioneerde liefde van De idioot, voor Natasje die uitmondt in het vermoorden van haar, waarna hij krankzinnig wordt: ‘Het is een blinde, lichtloze passie, een chronische passie waar een heimelijke dreiging van uitgaat als van een onderaardse duisternis’.

Het belang van al deze romans en andere (zoals Demonen), en van de thema's en ideeën, wordt nog overtroffen door de indruk die Schuld en boete op Achterberg maakte, met name het personage van Raskolnikov en diens opvatting dat aan de grotere mens alles is geoorloofd. Raskolnikov doodde om aan zichzelf te bewijzen dat hij tot de categorie der buitengewone mensen behoorede. Waar de prostituee Sonja nog op een wonder wacht (zij leest Raskolnikov het verhaal over de opwekking van Lazarus voor) wordt Raskolnikov oor zijn bijna sadistische hartstocht beheerst, die ten tijde van Schuld en boete nog in Dostojevski zelf woelde. Later zou hij verklaren dat alleen de gevangenis hem redde voor waanzin, moord of zelfmoord. Het is verleidelijk om uit Schuld en boete te citeren, maar dat zou voor wat mij betreft neerkomen op honderd van de bijna vijfhonderd bladzijden, zo overweldigend lijken mij de voorbeelden, waaraan Achterberg zich heeft kunnen spiegelen in de keuze tussen ‘gewone en buitengewone’ mensen, of waarin hij zichzelf meende te herkennen; voorbeelden ook die als voorspellingen van Achterbergs verdere leven gelezen kunnen worden. ‘Alles, zelfs zijn misdaad, het vonnis en de verbanning kwamen in de eerste opwelling, voor als iets dat buiten hem omging, waar hij niets mee te maken had’, lezen wij op de laatste bladzijde van Schuld en boete. Ik kan het niet anders lezen dan als een vooruitlopen op Achterbergs arrestatie en gevangenschap in 1937, na het plegen van de doodslag op zijn hospita-geliefde, zonder (direct) schuldgevoel, en ook als een vooruitlopen op wat in 1932 en 1933 zou gebeuren, toen hij eerder aanstalten maakte om een geliefde te doden. Na de arrestaties in die beginjaren van 1930, werd hij psychiatrisch onderzocht en behandeld en daarna spoedig op de maatschappij losgelaten, zonder dat één psychiater ook maar het minste benul toonde voor het ‘unieke’ van Achterberg: een dichter voor wie niets meer telde dan de poëzie en een lezer die door Dostjoveski's personages was beïnvloed. Het gespreksthema poëzie of Dostojevski werd niet serieus opgepakt, waardoor de psychiaters - als ik het voorzichtig mag formuleren - een kans hebben laten lopen om hun patiënt méér te begrijpen en om wellicht een terughoudender advies te geven, dan het zonder meer vrijlaten van wat toen al een desperaat mens was.

Het is natuurlijk niet zo dat, omdat Raskolnikov een moord pleegde en in de gevangenis terechtkwam, dit ook met Achterberg moést gebeuren. Maar het feit dat Achterberg zich in Raskolnikov ging herkennen (wat hij nota bene ook duidelijk heeft gezegd aan degenen die hem verplegen moesten), en zich op deze romanfiguur beriep, werd door de psychiaters niet als een punt van serieuze gesprekken overwogen. Men liet het bij vage oorzaken: wellicht was de val van een hooiberg, waarbij hersenbeschadiging zou hebben kunnen optreden, de oorzaak van het ongereguleerd driftleven van hun patiënt.

Overigens, al in 1927 was Achterberg gearresteerd, vanwege de bedreiging met een pistool van zijn toenmalige vriendin. Op verzoek van de beide families van betrokkenen, werd dit voorval door de politie ‘in de minne geschikt’. Er kwam toen helemaal geen psychiater aan te pas.

Bij zijn berechting in 1946 werd de Scandinavische schrijver Knut Hamsun uitgebreid psychiatrisch onderzocht. De psychiater kreeg aan het einde van zijn onderzoek een bittere hekel aan zijn patiënt. De antwoorden die hij kreeg waren poëtisch, soms van literaire schoonheid, maar hij schoot er niks mee op. Zoals de meeste psychiaters van Achterberg, van Van der Horst tot Carp en Fortanier, niet verder met hun patiënt kwamen, onmachtig (of onkundig?) als zij waren om in de wereld van de dichter te treden, waarna zij hun gram op de patiënt haalden. Zij kwamen niet verder dan de opvatting van de psychiater van Vincent van Gogh, Peyron, die het geschilder beschouwde als het werk van een gek, en niet als een bron die tot nader contact met een patiënt kon dienen.

Schrijvers als Achterbergs ‘ontdekker’ Roel Houwink, Ed. Hoornik en Si-

[p. 30]

mon Vestdijk, hebben in de meeste gevallen tevergeefs geprobeerd de psychiaters op een ander spoor van denken en handelen te brengen. Zo schreef Vestdijk, die van huis uit medicus was ‘...dat dergelijke uitnemende poëzie alleen geschreven kan zijn door iemand, die in den grond normaal is, zij het dan ook uiteraard “nerveus”. Naar hun inhoud had Achterberg deze gedichten ook kunnen schrijven als de geschiedenis niet gebeurd was! En wat den vorm betreft, stijl, taalbehandeling, beeldvorming - wel ik weiger aan te nemen, dat deze verzen geschreven zijn door een psychopaath. Deze poëzie, hoe origineel ook, onderscheidt zich in principe niet van die van Nijhoff of Engelman. Geen spoor van de schizophreene misvormingen zooals men die bij den lateren Hölderlin vindt. Deze aesthetische beheersching duidt op een evenwichtigen geest, - althans zoo lang hij bezig was te dichten, en u voelt zelf wel, dat het dwaasheid is te veronderstellen, dat iemand, die in zijn “vrijen tijd” psychopaath is, plotseling “normaal” zou kunnen worden door de pen op papier te zetten. Zoo iemand als psychopaath te behandelen, wat ook zijn antecedenten mogen zijn, is een betreurenswaardige vergissing’.

Mijn biografie van Achterberg (verschenen bij De Arbeiderspers) is ook de beschrijving van de inrichtingen waar Achterberg langs en door werd gevoerd, van houdingen van psychiaters, van hun ‘vergissingen’ en hun goede pogingen. (De goede pogingen werden o.a. gedaan door de uit Duitsland gevluchte psychiaterauteur Keilson en Achterbergs laatste psychiater, de toen nog zeer jonge Sjoerd Heringa).

Achterberg is weinig gespaard gebleven in zijn gevangenissen en asyls: dreigement met castratie, onzekerheid over de verlenging van het verblijf, slechte communicatielijnen tussen psychiaters onderling en tussen psychiaters en directeuren van inrichtingen met het ministerie van Justitie - vooral veroorzaakt door de oorlogssituatie 1940-1945.

In zijn meest anecdotische dichtbundel Blauwzuur, die na zijn dood werd gepubliceerd, verheelt de dichter zijn aanklacht tegen de psychiaters en hun behandelingen niet.

Tenslotte wil ik een voorbeeld geven van de manier waarop de psychiaters Van der Horst en Tammenoms Bakker Achterberg in Amsterdam (in de Valeriuskliniek) tegemoet traden. Het viel de doctoren op dat hun patiënt aan bepaalde woorden begrippen verbond, die in hun ogen nogal van de gangbare verschilden. ‘Zoo verstaat hij bijv, onder de “maatschappij” een verbonden zijn door kameraadschap (maatschap); dus hij en zijn vrienden vormen de maatschappij. Mede hierdoor ontstaan moeilijkheden in den afloop van een gesprek met hem, dat, waar en hoe ook begonnen, spoedig derailleert, of dreigt te derailleren’.

Wat mij in zulke gesprekken eerder een tekortkoming lijkt van de ondervragers dan van de ondervraagde. De ‘onderzochte’, zoals Achterberg in het onderhavige rapport werd genoemd, toonde volgens de rorschachtest neiging tot abstractie, met sterke beelden. De conclusie was dat ‘onderzochte’ geen ‘verantwoordelijkheidsgevoel’ had voor wat er was gebeurd. Hij dacht meer aan de toekomst:

‘Via het vers wil ik haar, die ik verloren heb, herwinnen’.

Van de maatschappij, in de betekenis die de psychiaters daaraan gaven, verwachtte hij weinig goeds. Hij, aldus de psychiaters, ‘be-ironiseerde’ die maatschappij zelfs ‘door te wijzen op den heerschenden oorlogstoestand’. Alsof Achterberg daar geen gelijk in had. De ondervragers hadden van hem dankbaarheid verwacht, omdat diezelfde maatschappij hem medisch opnieuw liet beoordelen.

De psychiaters konden weinig aan met een man bij wie droom en werkelijkheid in elkander grepen, de kern van het kunstenaarschap. De personificaties in de poëzie van bijvoorbeeld wind en dood wezen zij terug naar de fase van een kind in zijn ontwikkelingsperiode (in plaats van ze te beschouwen als poëtische fenomenen), en de ‘onderzochte’ werd geplaatst in de ‘groep der gedesequilibreerden’, een groep die zij overigens ‘vaag begrensd’ noemden. Maar het oordeel was wel gegeven: Achterberg niet terug in de maatschappij, terug naar het gekkenhuis.

Een aantal opmerkingen van Achterberg zijn niet in het officiële psychiatrische rapport opgenomen. Ze werden wél genoteerd en zijn te significant om ze ongeciteerd te laten. Achterberg zei bijvoorbeeld dat zijn onderzoekers hem in de discrepantie tussen een onaangepast maatschappelijk gedrag en de harmonie van de poëzie, maar eens moesten vergelijken met Verlaine. Toen werd geantwoord dat hij zich beter aan Vondel zou kunnen spiegelen, antwoordde Achterberg: ‘Het is absurd mij te vergelijken met Vondel. Ik heb geen Lucifer geschreven en Vondel heeft geen Dead End geschreven’. Zodra

[p. 31]

ook maar het geringste spoor naar de poëzie werd gelegd (wat overigens zelden gebeurde), dan was Achterberg zijn ondervragers de baas: ‘Ik tracht het te zeggen uit het onzegbare. Het is de taak van een dichter uit het onzegbare tot het zegbare te komen. Existentie is erg rnoeilijk voor mij; wil ik een vers maken dan moet ik alles vergeten’.

Ik wil wel aannemen (ja, moet dat zelfs, de bewijzen van het ‘onaangepaste’, vaak agressieve gedrag van de man die de hoofdpersoon van mijn biografie is, zijn aanwijsbaar), dat de psychiaters redenen hadden om hun ‘onderzochte’ niet de wereld in te sturen. Psychiaters hebben hun eigen beoordelingsnormen. Maar het staat de biograaf vrij om de dichter, waar hij zijn poëzie en zijn dichterschap verdedigt, soms tegen het onbegrip van medici in, aan het woord te laten in zijn verweer. Zoals gezegd waren er later psychiaters, onder wie Hans Keilson, die Achterberg wel begrepen en die hun collega's afvielen. Keilson zei mij: ‘De dode geliefde is inspirerender dan de levende. Orpheus wilde niet dat Eurydice leefde, en daarom draaide hij zich om. Professor Van der Horst had met zijn antropologische psychiatrie, Achterberg met zo'n thema moeten kunnen begrijpen. Des te onthullender is het dat het hem niet is gelukt’.