Nieuwe boeken
Nieuw licht op het Galilei-proces
Galileo Galilei (1564-1642) is een van de grondleggers van de moderne natuurwetenschap. Het resultaat van zijn onderzoek is belangrijk geweest voor de evolutie van de astronomie en van de mechanica. In iets ruimere kring is hij vooral of uitsluitend bekend als de man die in 1633 door de inquisitie werd gedwongen de opvattingen van Copernicus af te zweren en te beloven nooit meer te zullen verklaren dat de aarde om haar as en om de zon wentelt. En dat hij onmiddellijk daarna zou gemompeld hebben: en toch wentelt ze.
In 1983, precies 350 jaar na dit voor de Rooms-katholieke kerk beschamende en bijzonder stupiede proces, publiceerde de jonge Italiaanse historicus Pietro Redondi een boek dat aan de Galilei-zaak een nieuwe interpretatie gaf. Van dit werk - aangevuld met een postscriptum - verscheen nu een Nederlandse vertaling.
Pietro Redondi is er in geslaagd een zeer rake beschrijving te geven van de tijdsgeest in het Italië van de zeventiende eeuw. Behalve over Galilei komen we ook veel te weet over de achterkantjes van de kerkelijke geschiedenis, over de geschiedenis van het boek en de rol van de inquisitie daarin en over de geschiedenis van de beruchte en haast ondoorgrondelijke Jezuïeten, een religieuze orde die zeer brede voetsporen in de wereldgeschiedenis heeft achtergelaten. Het boek onthult enkele weinig bekende details uit de geschiedenis van de zeventiende eeuw, als bv. het geval Marco Antonio de Dominis, een theologisch avonturier en virtuoos in het huichelen - maar gehuichel is de steen waarop de meeste christelijke broodjes gebakken worden - die praesente cadavere, dus post mortem, samen met zijn boeken op de brandstapel terechtkwam.
Pietro Redondi beweert dat het proces tegen Galilei niet echt rond de theorie van Copernicus draaide. In de archieven van het Heilig Officie (de Congregatie voor de Geloofsleer) ontdekte hij een in die tijd gevaarlijker aanklacht: Galilei zou het dogma van de eucharistie (de verandering van brood en wijn in het vlees en het bloed van Christus) verworpen hebben. De zeer handig opgestelde aanklacht is anoniem.
Redondi's beschrijving van zijn opzoekingen in de moeilijke toegankelijke kerkelijke archieven en de zoektocht naar de identiteit van de aanklager zijn echt boeiend. In een naschrift geeft de auteur graag toe dat nieuwe dokumenten in de toekomst zijn interpretatie kunnen verbeteren of bevestigen. Er blijven in de zaak Galilei nog een aantal duistere en dus op te helderen vlekken. Gemakkelijk zal dat niet gaan, want er zijn archiefstukken verdwenen of opzettelijk verwijderd.
Volgens Pietro Redondi is de aanklacht het werk van pater Orazio Grassi, de architekt van de Sant Ignazio-kerk te Rome en door Galilei ooit uitgescholden voor serpent, stomme ezel en groot rund.
Het in de geschiedenis bekende Galilei-proces was een door de toenmalige paus (en vriend van Galilei) listig uitgewerkt afleidingsmaneuver om Grassi's gevaarlijke beschuldiging te omzeilen. In de zeventiende eeuw was veel minder dan zo'n beschuldiging nodig om het vuur van de brandstapel hoog te doen oplaaien. De ontstellende zelfvernedering van Galilei tijdens het proces is alleen te verklaren door angst voor het vuur en wellicht nog meer door het besef dat hij voor dat vuur te goed was. De runderen van de Jezuïeten-orde waren hem dat offer niet waard.
Galilei werd tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld, maar op last van de paus werd dit vonnis aangepast tot levenslang huisarrest. Ook de aanklager en zijn volgelingen werden uit Rome verwijderd. Grassi werd naar het provinciale Savona verbannen en deemsterde er weg.
Het geval Galilei is exemplarisch voor de door kerkelijke remmen overheerste evolutie van de wetenschappen in de zeventiende eeuw. Met de stupiditeit van de christelijke dogma's ten overstaan van de natuurwetenschappen zit men in katholieke kringen ook nu nog verveeld.
De eerste bladzijden van het boek zijn voor de lezers die niet in de natuurwetenschappen geïnteresseerd zijn een wat moeilijk te doorspartelen deel. Maar daarna is het boek erg spannend voor allen die door de algemene geschiedenis van de mensheid geboeid worden.
L.V.
REDONDI Pietro: Galilei, ketter. De politieke machtsstrijd rond het proces tegen Galileo Galilei, 1633. Uit het Italiaans vertaald door Wietse de Boer.
Amsterdam, Agon, 1989, 395 p., ill. Prijs: 775 BF (in België verspreid door Standaard Uitgeverij te Antwerpen).
Auteursrechtelijk beschermd