De Vlaamse Gids. Jaargang 70

[p. 2]

[Boek en Bibliotheek. Reeks III, nummer 6]

Thomas Phillipps, Bibliofiel (vervolg en slot)

HET VERHAAL van de groei van de Phillipps-kollektie en van haar lotgevallen na de dood van de verzamelaar loopt groot gevaar eentonig te worden. Toch kunnen we niet aan de geschiedenis voorbijgaan van de verzameling, waarvoor Thomas Phillipps alles, maar dan ook werkelijk alles, over had. Wat ons hierbij vooral opvalt, is de ongelooflijke aktiviteit die hij hierbij aan de dag heeft gelegd, en die o.m. blijkt uit een uitgebreide briefwisseling, die ons toelaat hem van dag tot dag te volgen. Vergeten we niet dat de telefoon nog niet was uitgevonden, zodat het schrijven van brieven en briefjes een dagelijkse bezigheid was (treffend is daarbij hoe snel de post destijds besteld werd, uiteraard zeven dagen per week).

Zoals veel adellijke bibliofielen interesseerde Phillipps zich in den beginne alleen voor lokale en regionale geschiedenis (in Groot-Brittannië is dat graafschapsgeschiedenis). Het is in dit verband dat hij op de idee kwam topografische, genealogische en historische handschriften en archiefdokumenten te laten drukken en dus als privé-uitgever op te treden. Soms deed hij daarvoor een beroep op in omliggende steden gevestigde drukkers, maar doorgaans verkoos hij over een eigen huisdrukker te beschikken, een technieker die over de ruimste vakkennis moest beschikken, inklusief het zetten en drukken van Angelsak-

[p. 3]

sisch, en uiteraard met een klein salaris genoegen wilde nemen; één van die drukkers moest, toen hij éénmaal ter plaatse was aangekomen, ervaren, dat de gratis werkplaats en woning die zijn werkgever hem had beloofd in een verregaande staat van verval verkeerden, en dat hij vaak maanden lang op het schrale loon moest wachten. Zoals meer gebeurt bij mensen die in eigen beheer publiceren verkochten de uitgaven (waarvan de tekst dikwijls overhaast was klaargemaakt) slecht, en bleven er grote stocks van liggen. Phillipps' voorstel om zijn schulden aan boekhandelaars in natura te betalen door hun een reeks van zijn uitgaven ter beschikking te stellen viel doorgaans in slechte aarde, wat wij zeer goed begrijpen.

Al heeft hij deze antiquarische bedrijvigheid, waarmee hij hoog opliep, zijn gehele leven voortgezet, bij de uitbreiding van zijn bibliotheek kwam de klemtoon weldra te liggen op middeleeuwse handschriften. Deze hebben de faam van zijn kollektie gevestigd; nochtans bleef hij daarnaast, tot onze verwondering, ook veel belang hecten aan de verwerving van moderne manuskripten en zelfs van kopieën van archiefstukken, die hij zelf door - alweer slechtbetaalde - kopiisten liet vervaardigen.

Toen hij in 1882 op vlucht voor zijn schuldeisers het Kanaal overstak, kwam hij terecht in het paradijs van de bibliofiel. In heel Europa waren door de Franse Revolutie en door de Napoleontische oorlogen duizenden bibliotheken verspreid of vernield: denken we maar aan de talloze adellijke en geestelijke kollekties in Frankrijk, het land dat inzake bibliofilie tijdens de 18e eeuw de toon had aangegeven. In principe werden deze verzamelingen openbaar bezit, maar ontzettend veel glipte door de mazen van het net en kwam in de handen van niet altijd zeer skrupuleuze bibliofielen en boekhandelaren terecht.

Zo komt het dat Phillipps bvb. in 1824 niet minder dan 146 middeleeuwse manuscripten uit de befaamde kloosterbibliotheek van Sint-Maarten te Doornik kon verwerven (één ervan kan men nu bewonderen in het Getty Museum te Malibu bij Los Angeles: boeken in privaatbezit maken de zonderlingste reizen mee!). Het interessantst was het natuurlijk gehele bestaande privé-kollekties ineens te kunnen kopen, of toch grote delen ervan. Op de veiling van de befaamde Nederlandse Meerman-kollektie (het Museum Meermanno-Westreenianum in Den Haag herinnert nog aan deze beroemde bibliofiel) kocht hij in hetzelfde jaar meer dan 650 handschriften, zoals hij op 4 juli triomfantelijk aan zijn vrouw schrijft, haar meteen orders gevend om krediet te vragen van zijn bankiers. Naarmate hij meer algemeen bekend werd als handschriftenkoper boden meer en meer verzamelaars hem hun kollektie ‘en bloc’ te koop aan: zo Leander van Ess, hoogleraar in de theologie te Marburg, die van de sekularisatie der Duitse kloosterbibliotheken in het Rijnland had geprofiteerd om voor weinig geld een mooie bibliotheek, met o.m. ca. 375 handschriften, samen te stellen. Misschien heeft deze zich de begonnen transaktie met de Engelse baron beklaagd, want de betaling van het overeengekomen bedrag is een lijdensgeschiedenis op zichzelf geweest. Een andere geschiedenis was hoe Phillipps erin geslaagd is deze massale aankopen in Engeland in te voeren zonder invoerrechten te betalen.

Eenmaal terug in Groot-Brittannië gingen zijn aankopen onverdroten verder, zowel bij antiquairs als rechtstreeks van de eigenaars. Richard Heber († 1833) was een bibliofiel, die in Engeland en op het vasteland huizen vol boeken bezat en op het einde van zijn leven in volstrekte afzondering leefde (ook over de bibliomanie of boekenwaanzin zou een boek kunnen geschreven worden!). Zijn kollektie was zo groot, dat er na zijn dood niet minder dan 16 veilingen nodig waren om ze van de hand te doen; één ervan werd in Gent gehouden, waar Heber zich in 1826 had gevestigd - één van zijn codices bevindt zich dank zij de Vlaamse bibliofiel Serrure in de Universiteitsbibliotheek aldaar. De be-

[p. 4]

langrijkste handschriften - 428 loten in totaal - werden aan Thomas Phillipps toegewezen voor de som van £2568 15 s. 6 d., kommissieloon en kredietinteresten niet inbegrepen. Geen wonder dat de openbare wetenschappelijke bibliotheken, in de eerste plaats het British Museum, met lede ogen zagen dat deze onverwachte konkurrent met schijnbaar onbeperkte middelen op veilingen alles wat belangrijk was voor hun neus wegkaapte. Frederic Madden, de geleerde konservator der handschriften in het British Museum, zijn leven lang in vriend-vijand verhouding met Phillipps, kan dan ook niet nalaten in zijn dagboek bittere en sarkastische aantekeningen daaromtrent te maken.

Nog in hetzelfde jaar kocht Phillipps de gehele stock van de nagenoeg bankroete antiquair Thorpe: 2296 handschriften, die hij na lang afdingen voor de helft van de vastgestelde prijs naar Middle Hill overbracht. Ondertussen was hij begonnen de Latijnse katalogus van zijn kollektie te drukken onder de titel Catalogus librorum manuscriptorum, etc., een publikatie die hij in de vorm van losse bladen zijn leven lang zou blijven uitbreiden.

Sir Thomas Philips op ongeveer vijfenzeventigjarige leeftijd.

Het zou onjuist zijn te veronderstellen dat hij met zijn medemens alleen maar onaangename relaties onderhield. Wanneer het geen geldzaken betrof kon Phillipps beslist aangenaam zijn. Zo met zijn geleerde gasten, over wie wij nog iets moeten zeggen; zo ook met zijn jonge vriend, The Honourable Robert Curzon, die met onze baron een enthoesiaste briefwisseling gevoerd heeft omtrent zijn reizen naar Konstantinopel, de Heilige Berg Athos en andere plaatsen in het Nabije Oosten, waar hij naar de oudste bewaarde Griekse handschriften zocht, en over de manier waarop hij de Griekse mon-

[p. 5]

niken overreedde ze hem te verkopen. Intussen was er in Middle Hill geen kamer meer vrij waar geen boeken waren opgestapeld. In 1844 stond zelfs de eetkamer vol, en Phillipps sloot deze af zodra het dessert van tafel verdwenen was. Twee jaar later kon de familie nog slechts in één kamer bijeenkomen. De gasten - ook hier schrijft Madden de reakties neer die hij niet openlijk durfde uitspreken - en zelfs mevrouw Phillipps moesten genoegen nemen met vervallen slaapamers, waar tussen toilettafel, bed en kisten met handschriften nauwelijks een doorgang was vrij gehouden. Het feit dat de meeste boeken niet op rekken, maar in kisten waren ondergebracht, vergemakkelijkte het terugvinden natuurlijk niet, temeer daar Phillipos er geen bibliothekaris op na hield. Nooit werd een raam geopend uit vrees voor boekenwormen en andere gevaarlijke insekten; dat zijn gasten 's avonds met zijn echtgenote kaart speelden - destijds in hogere kringen een zeer geliefd tijdverdrijf - kon hij niet goed verdragen. Toch lezen we dat er soms een dag vrijaf werd genomen voor een vossejacht, waarop Phillipps zijn bezoekers vergastte.

Was de baron, die zijn dagen (en nachten) tussen zijn boeken doorbracht, een geleerde? In veel opzichten zou men het betwijfelen. De vakman Madden schrijft ergens in zijn dagboek dat hij ‘no more brains than a child’ heeft; elders noemt hij hem ‘a selfish madman’, maar dat zal wel meer op zijn karakter dan op zijn verstandelijke ontwikkeling betrekking hebben.

Ook getuigt een anonieme brief, die hij eens aan een krant stuurde over de geniale ideeën van ‘een zekere baron Thomas Phillipps’ van op zijn minst vermetele opvattingen over de kosmos.

Maar daartegenover staat zijn verbazende kennis van de inhoud van middeleeuwse manuskripten, die zoals bekend over de meest uiteenlopende en vaak thans vergeten onderwerpen handelen. En ook het feit dat hij in staat was om in (klassiek!) Grieks te korresponderen met één van de weinige personages die erin geslaagd zijn hem te bedriegen: de zonderlinge en sluwe Helleense vervalser Konstantinos Simonides, wiens levensloop al even mysterieus was als zijn scheppingen. Bibliofielen van het formaat van Phillipps lopen, ondanks hun grote tegenwoordigheid van geest, door hun ijdelheid gevaar in de netten van dergelijke geraffineerde vervalsers verstrikt te raken. Toen Simonides in 1853 in Engeland aankwam, wekte hij met zijn Griekse boekrollen en codices van ongehoorde ouderdom al gauw de argwaan van een kritish paleograaf als Madden; Phillipps integendeel nodigde hem uit op zijn landgoed, en bezweek onmiddellijk voor de verleiding die uitging van een oeroude Hesiodusrol (die hij, wegens de moeilijkheid van het archaische schrift, nadien door Simonides nog eens tegen betaling liet afschrijven!). Achteraf verkocht Simonides Phillipps nog een reeks andere zeldzame teksten, o.m. een 3 meter lange Homerusrol, ‘minstens 2000 jaar oud’, die hij naar zijn zeggen op de Athosberg, in Thebe of op andere plaatsen had gevonden. Ondanks de waarschuwingen van Madden, ondanks het feit dat Phillipps zelf Simonides voor een uiterst handig vervalser hield en wist dat hij op het vasteland zelfs gerechtelijk werd vervolgd, was de verblindheid van de baron zo groot, en achteraf tegen alle beter weten in hun echtheid op ‘wetenschappelijke’ gronden staande hield. Te zijner verontschuldiging moet gezegd worden dat Simonides tussen zijn eigen maaksels ook authentieke handschriften te koop aanbood.

Konstantinos Simonides

Toen in 1863 de verzameling naar Thirlestaine House werd overgebracht, in omstandigheden die ik in mijn eerste bijdrage heb vermeld, besloeg zij minstens 103 wagenvrachten, waarbij elke wagen door twee paarden werd getrokken. De 71-jarige eigenaar stond nagenoeg alleen in voor het opstellen van zijn schatten in het reusachtige landhuis. Drie jaar later nam Frederic Madden ontslag als hoofd van de Afdeling der Handschriften in het British Museum, verbitterd omdat hem, na 40 jaar trouwe dienst, ten tweeden male de lang ver-

[p. 6]

wachte bevordering was ontzegd (nadat tien jaar tevoren reeds de gehate Antonio Panizzi - een beroemdheid in de geschiedenis van het bibliotheekwezen - in zijn plaats chef van het Museum geworden was). Phillipps' aanbod om, ongetwijfeld tegen een belachelijke vergoeding, zijn privé-bibliothekaris te worden gaf de overgevoelige Madden de genadeslag: een antwoord van twee regels lengte beëindigde de jarenlange vriendschap tussen de bibliofiel en de beledigde geleerde.

De juiste omvang van de kollektie bij Phillipps' dood staat niet vast; toch mag men het aantal handschriften op 60.000 ramen, het aantal gedrukte boeken op 50.000. Men vraagt zich tevergeefs af hoe de verzamelaar het klaarspeelde om heel alleen een handschriftenfonds te beheren waarvoor een hedendaagse wetenschappelijke bibliotheek een staf van minstens 10 man nodig zou hebben. Vooral als men bedenkt hoeveel vragen om inlichtingen moesten beantwoord en hoeveel bezoekers moesten ontvangen worden, die dan nog veelal bleven logeren; om er slechts enkele te noemen: de beroemde Duitse historikus Georg Heinrich Pertz, de Amerikaan Jared Sparks, de Franse abbé Pitra (zijn geleerdheid wierp voor Phillipps meer gewicht in de schaal dan zijn klerikale status), die zijn uitbundige lof op de gastvrijheid van de Engelse verzamelaar niet onder stoelen of banken heeft gestoken, graaf de Laborde, enz.; de grote Léopold Delisle dankt hem in de warmste bewoordingen. Men moet besluiten dat de bibliofiel een ander mens werd in tegenwoordigheid van ‘echte’ geleerden.

Tijdens zijn leven heeft de verzamelaar zelf de meest verwarde toekomstplannen gehad met zijn kollektie, en die waren, ongetwijfeld opzettelijk, steeds zo geformuleerd dat hun realisatie onmogelijk was. Een aanbod tot aankoop door de Bodleian Library te Oxford bleek onaanvaardbaar, en dat gold ook voor een soortgelijk aanbod aan het British Museum, hoezeer beide instellingen ook hoopten de Phillipps-bibliotheek te kunnen verwerven; een project om met de kollektie een nieuwe bibliotheek op te richten in Wales was al evenzeer een hersenschim; nieuwe onderhandelingen met Oxford sleepten 9 jaar lang aan (de korrespondentie daaromtrent omvat meer dan 150 brieven) en liepen op niets uit, o.m. omdat Phillipps als voorwaarde stelde dat hijzelf directeur van de gehele Bodleian Library zou worden.

Sir Frederic Madden

Toen Phillipps in 1872 stierf stond het voor zijn erfgenamen al gauw vast dat de kollektie moest verkocht worden. Thomas' schoonzoon John Fenwick ging voort met de geleerden tot de konsultatie toe te laten, o.m. de beroemde Duitse filoloog en historicus Theodor Mommsen. Wegens gebrek aan fondsen zag hij zich echter genoodzaakt toegangsgeld te vragen, wat een storm van verontwaardiging ontketende, omdat langdurige studie van de manuskripten hierdoor alleen voor zeer kapitaalkrachtige vorsers nog mogelijk was, en die zijn nooit talrijk geweest.

Vanaf 1886 begon Fenwick's zoon, Thomas Fitzroy, de transakties met alle mogelijke kopers, die hij met grote kundigheid en succes tot aan zijn dood in 1938 zou voortzetten. Er ligt iets droevigs in de geleerde aktiviteit van deze erfgenaam van Thomas Phillipps, die zich zo beijverd heeft om, wat zijn grootvader in een heel leven had opgebouwd, aan de voordeligste voorwaarden van de hand te doen: aan de Nederlandse regering, aan de Belgische regering (een grote reeks handschriften, afkomstig uit Belgische kloosterbibliotheken, die voor een reusachtig bedrag werden teruggekocht en in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel werden gedeponeerd), de Franse regering (uiterst moeizame onderhandelingen), de Duitse regering (de Phillippshandschriften zijn nu in de Staatsbibliotheken van Oost- en van West-Berlijn ondergebracht). Grootscheepse gekombineerde transakties met het British Museum, Oxford en Cambridge liepen daarentegen op niets uit. De eerste Amerikaan die Phillippshandschriften kocht was de magnaat John Pierpont Morgan I; velen zouden na hem komen.

[p. 7]

De liquidatie ging nu echter meestal via veiligen: er waren er 16 van 1886 tot 1913, en 6 van 1919 tot 1938. Nadat tijdens Wereldoorlog II de rest van de kollektie in kisten was opgeslagen, werd zij ‘en bloc’ opgekocht door twee Engelse antiquairs, de gebroeders Robinson. Deze boden het geheel voor £110.000 aan de universiteit van Harvard in de Verenigde Staten aan, en deze beklaagt zich ongetwijfeld nog altijd niet op dit aanbod te zijn ingegaan en voor eeuwig de kans te hebben verkeken de enige Amerikaanse instelling te worden, die op gebied van middeleeuwse handschriften met de grote Europese bibliotheken zou kunnen wedijveren. De Robinsons hebben dan hun toevlucht genomen tot nieuwe veilingen, en nog vandaag vindt men in veilingskatalogi resten van de vermaarde ‘Bibliotheca Phillippica’, al moet gezegd dat de echt waardevolle stukken zeldzaam geworden zijn: deze hebben nu meestal een vaste verblijfplaats gevonden. Waar in de Westerse wereld en ook maar een bibliotheek betreedt loopt men kans een handschrift te zien uit de befaamde kollektie van Cheltenham.

* * *

Het beeld dat we van Thomas Phillipps hebben geschetst is wellicht enigszins vertekend omdat we impliciet of expliciet een waardeschaal hebben gehanteerd die aan onze eigen tijd en onze hedendaagse sociale strukturen gebonden is. Daarmee doen we onze held ongetwijfeld onrecht aan. Het staat vast dat hij een man van principes was, die zijn leven lang trouw is gebleven aan zijn hoog ideaal: een unieke kollektie van handschriften aanleggen en een wetenschappelijk dokumentatiecentrum met éénmansbediening uitbouwen, dat met de grootste openbare instellingen zou kunnen wedijveren. Aldus zou hij vele monumenten van ondergang of verwaarlozing redden, o.m. door de waarde der handschriften kunstmatig te verhogen door zelf steeds hoge prijzen te betalen. Ongetwijfeld kon hij ook innemend zijn. Niet alleen bij zijn geleerde gasten, maar ook bij zijn huisgenoten heeft hij een blijvende indruk nagelaten. Hij was een huistyran; van charme verstoken was hij echter niet. Het was destijds volkomen normaal dat een man alle beslissingen nam zonder eerst het oordeel van zijn echtgenote te vragen. En wat betreft zijn schulden: in de 19e eeuw verschilden de opvattingen daaromtrent sterk van de onze. Doordat de kredietmogelijkheden zo beperkt waren, moest iemand, die iets wilde kopen zonder over voldoende kapitaal te beschikken, de betaling wel uitstellen. Schulden maken was dan ook een heel gewone zaak, vooral in de hogere kringen, wier aanzien de schuldeisers doorgaans tot lankmoedigheid en geduld verplichtte.

ALBERT DEROLEZ