De Vlaamse Gids. Jaargang 70

[p. 10]

Ter Balkt, de beeldenmaker
Jan van der Vegt

Schrijven over de poëzie van H.H. ter Balkt wordt al gauw schrijven over beeldspraak. Vanaf zijn eerste bundels heeft hij - toen nog Habakuk II de Balker - gedichten gepubliceerd waarin de beelden tot bonte, vaak grillige combinaties werden gevoegd, waarmee hij de dingen in een nieuw, verrassend licht kon zetten. In Hemellichten van 1983, de meest recente bundel van Ter Balkt, is dat niet anders. Zijn poëzie heeft zich ontwikkeld door fasen van uitbundigheid en soberheid heen, maar ze heeft de beeldspraak nooit haar belangrijke plaats ontnomen.

De meeste beeldspraak verbindt. Luceberts befaamde regels, dikwijls te pas of te onpas geciteerd: ‘De ruimte van het volledig leven / Tot uitdrukking te brengen’, behelzen een poëtisch programma dat gerealiseerd kan worden door een beeldspraak waarin zich in principe alles met alles laat verbinden, waarin alles mogelijk is. Ter Balkt werkt in die geest verder. De beeldspraak in de zgn. experimentele poëzie heet ‘autonoom’, wat wil zeggen dat het beeld niet langer ondergeschikt is aan zijn illustrerende, plastische functie, zich daarvan losmaakt en een eigen leven kan leiden. Dan kan het beeld het lot bepalen van de zaak waarmee het is verbonden.

Een mooi voorbeeld van zo'n gang van zaken geeft in Hemellichten het gedicht ‘Nonnen’. Het gaat over ‘Nonnen van zwart linnen’, voor wie eerst een traditioneel illustrerend beeld gegeven wordt:

Zij lijken op de kerkuil,
asgrijs onder hun kappen,
hun iris een dode veldmuis.

Het beeld in de derde regel heeft niet meer met de nonnen te maken, maar met de uil, waaruit ook de regel ‘De nonnen vlogen 's nachts’ als vanzelfsprekend ontstaat. Maar deze brengt een notie van duivelswerk en hekserij mee:

Nu rijden nonnen in bussen
om ongebluste kalk te kopen.

De sprong in de beelden wordt hier door een klankassociatie versterkt, en vervolgens komen we via ‘lijken van duiveltjes’, ‘kalkei’, ‘houten eierstokken’ bij een nieuw beeld terecht:

Nonnen zijn wit en droevig,
bibberende hennen verregend
op stok in de lekkende hoeve.

Het nieuwe beeld heeft het oude niet verdrongen; dat voegt zich, met dat van de muizen, in de slotstrofe erbij om de ‘tragische’ (men vatte dit niet te zwaar op) nonnenhistorie af te ronden:

Uiltjes zonder toren of wilg.
De muizen werden chirurgen.
De preparateur nadert over de weg.

Dit gedicht geeft een mooi, speels voorbeeld van de manier waarop in deze poëzie de beeldspraak het onderwerp kan beheersen.

Van alle soorten beeldspraak is het de personificatie die door Ter Balkt op de meest verrassende wijze wordt gehanteerd. Het is de beeldspraak die, in haar herkomst animistisch van karakter, de scheiding tussen bezield en onbezield opheft. ‘Alles praat, murmelt, ritselt’ is de titel van een gedicht in Hemellichten dat van deze ‘primitieve’ visie een reeks van voorbeelden geeft. Illustratief, een visuele indruk weergevend, is nog het beeld in de regels:

De krant die linksaf waait bij de helling
toont zijn roltong aan de wind -

Maar van ziektes die te paard komen en te voet keren - verderop in het gedicht - kan dit al niet meer gezegd worden. Hier wordt het verschijnsel gestalte, waardoor de grenzen tussen de tastbare wereld en het ontastbare vervagen.

Op een even verrassende personificatie is het gedicht ‘Grond’ gebouwd. Aantasting van de natuur, verval en dood zijn vaak voorkomende thema's bij Ter Balkt. Zo ook hier:

De sparrebossen losten op
in zonderlinge regens.
's Nachts kwam hun grond langs
gehuld in een aarden jas
om de slapers te verschrikken.

In dit gedicht is de personificatie

[p. 11]

overigens geen voorbeeld van autonome beeldspraak, want ze blijft door de zeven strofen heen ondergeschikt aan het thema van de aantasting van de natuur. Dat thema wordt licht ironisch gedramatiseerd; de vergelijking tussen deze ten ondergang gedoemde grond en de toneelheld Hamlet is dan ook geen grillige zijsprong. De uitwerking van de personificatie geeft dit gedicht bovendien het karakter van een allegorie, een genre dat zich gemakkelijk met een boodschap laat verbinden.

Naast een min of meer animistische visie op natuur en dingen, is Ter Balkts hang naar het theater een andere reden dat hij zo'n voorkeur voor de personificatie heeft. Ze geeft hem de kans in gedichten dramatische situaties op te roepen, zoals in ‘Volle zalen’:

Volle zalen met aarde
klappen voor het kadaster

...
Brandend springt een molen
door een witte hoepel,
uit meetlint gedraaid

Doodsbleek als Ophelia
glijdt een beek voorbij,
tussen driehoekige kavels

Zowel de personificatie van de aarde als de vergelijking met een figuur uit de Hamlet-tragedie verbinden dit gedicht met ‘Grond’, maar het allegorische daarvan ontbreekt, doordat het in de eerste plaats om het spel, het theater van de beelden lijkt te gaan.

In De gloeilampen / De Varkens (1972), zijn derde bundel, gaf Ter Balkt een onvergetelijk beeld van een gloeilampenkerkhof.

De dingen, weggegooid als nutteloos afval, kregen nog na hun dood een ziel toebedeeld. Deze visie, die aan het gebruiksvoorwerp, het ge-

[p. 12]

reedschap, eigenwaarde en karakter toekent, wordt bij Ter Balkt door de personificatie versterkt. Hij wijdde er in 1975 een hele bundel aan: Oud gereedschap mensheid moe, die een van zijn mooiste bundels is.

In Hemellichten, een ander hoogtepunt in de poëzie van Ter Balkt, staat ‘Rasp en vijl’, waarin het gereedschap, oud maar nog lang niet moe, de mensen bedreigt:

Als ze aankloppen
rode rasp, rode vijl
Blijf achter je drempel

Dit is wreed gezelschap
drinkend tot hemel en aarde
rood zijn als rasp en vijl

Een ander mooi voorbeeld van het bezielen van de dingen (waarover ook Belcampo, opgegroeid in hetzelfde Twentse boerenland als Ter Balkt, zo mooi kon vertellen), is te vinden in het lange gedicht waarmee de bundel Hemellichten wordt afgesloten: de elegie voor Frederik van der Heide, boerenknecht:

Terwijl Frederik langzaam verkleinde
zuchtten de schim van de Coöperatieve,
korenbloemzaad en maïs in de akkers,
en een troepje gele lissen bij Giethoorn;
de roestige ziel van zijn Solex
kromp ineen, verdwenen dorsmachines
ruisten zuchtend boven de stad

Sigaretten en de inventaris van een winkel in elektronica krijgen in deze bundel dezelfde rechten als het gereedschap met zijn ambachtelijk prestige.

In de poëzie van Ter Balkt bestaat niets dat als levenloos ondergeschikt is aan het levende, is de mens niet superieur aan de natuur, kennen de dingen geen hiërarchie en is de abstractie ondenkbaar. Het ‘primitieve’ (de term houdt uiteraard geen waarde-oordeel in) van deze visie beheerst de beeldspraak van Ter Balkt in al haar vormen. Daardoor zet zijn poëzie op een eigen manier iets voort dat in de experimentele poëzie begonnen is.