De Vlaamse Gids. Jaargang 70

[p. 3]

[Boek en Bibliotheek. Reeks III, nummer 1]

Boechout en Jan Frans Willems

In zijn geboorteplaats Boechout staat sinds kort een nieuw standbeeld van Jan Frans Willems. Dit nieuwe beeld, van de hand van Vic Gentils, moet het oud, dat in verval was geraakt, vervangen. In aanwezigheid van talrijke prominenten werd het op 27 oktober 1985 plechtig onthuld: Prof. Ada Deprez schetste op de akademische zitting het portret van Jan Frans Willems.

In juni 1848 werd op het Kerkplein te Boechout een gedenkteken ingehuldigd ter ere van Jan Frans Willems, die men in die tijd reeds ‘de vader van de Vlaamse Beweging’ was gaan noemen. Het monument met borstbeeld werd ontworpen door de beeldhouwer Van Arendonck. Het werd bekostigd door de leden van de Antwerpse rederijkerskamer De Olyftak en hun vrienden en aanhangers in de havenstad, in Boechout, in Lier en in de andere provincies.

Het was een bewogen tijd, een periode waarvan later in de geschiedenis veel kwaad zal worden verteld, en terecht: armoede, ellende, mislukte oogsten, teleurgang van de huisnijverheid, ziekte, vroege dood, slavernij van arbeiders, vrouwen- en kinderarbeid en andere rampen. De dreiging van een Franse inval duurde voort en dus ook het gevaar van een annexatie van België.

Niet dat het vroeger beter was geweest: integendeel. Er was halverwege de negentiende eeuw dan toch langzaam een zekere alfabetisering opgetreden, de mensen raakten bewust van het belang van onderricht, en verlangden naar verplicht onderwijs, zodat men minstens de kinderen zou leren rekenen, schrijven en lezen. Het was niet veel, maar het was iets: de bewustwordingsfase die de uitvoeringsfase natuurnoodzakelijk moet voorafgaan.

Jan Frans Willems: bloemig gezichtje met krullebol

In diezelfde tijd vergaderen te Boechout, als we de oude tijdschriften mogen geloven, voor het inhuldigen van het monument van Willems, ‘dertien à veertien duizend personen’:

die vaderlandsche toeloop, hoe vleijend hy ook voor de Vlamingen was, had zyne slechte zyde; want de menigte had weldra de voorbehoudene plaetsen overweldigd en was oorzaek dat de voorschrevene plegtigheid aen den voet van het gedenkteken niet kon plaets grypen.

De stoet trok dan maar naar de zaal der Harmonie van Boechout om er te gaan luisteren naar de redevoeringen en de dichtstukken: ze bleven bewaard en tonen ons de pathetische en oratorische stijl van die tijd. Ze staan bol van gedurfde en gezwollen beeldspraak, eigen aan de romantiek en kompleet verschillend van onze moderne spreekstijl, die eerder aan understatement en ironie doet.

De overledene, voor wie men zich al die moeite gaf, was het ook wel waard:

[p. 4]

hij was Boechouts beroemdst gebleven zoon en werd er op 11 maart 1793 geboren.

Geboortehuis van Jan Frans Willems te Boechout

De omstandigheden waarin dit gebeurde waren anders dramatisch genoeg: precies op die dag trokken de Franse revolutionaire troepen het dorp binnen, om onder de leiding van Dumouriez op te trekken naar Antwerpen. Een week later zouden ze te Neerwinden verslagen worden. Het gezin en de aanstaande moeder ontsnapten slechts aan inkwartiering ‘parce qu'il ne fallait pas importuner la citoyenne dans l'accomplissement de ses devoirs civiques’.

Een jaar later waren de Fransen er trouwens terug en op 26 juni 1794 wisten ze bij Fleurus de verenigde legers te verslaan en ons land voor twintig jaar bij Frankrijk in te lijven.

Willems zelf zou het bloemrijker zeggen in zijn Puyn-hoopen rondom Antwerpen of Bespiegeling op het voorledene uit 1814:

Helaes! - onkundig van myn' eyge waerdigheyd (= nationaliteit) ontfing ik 't leévens-licht in d'akeligen tyd,
toen 't Jacobienendom de Deugd en 't Recht verdrukte
en Néerland onder 't juk van fransche vryheyd bukte.

Maar keren we terug naar 1793 en het gezin en naar het jonge ouderpaar. Zijn moeder was Joanna Maria Verrycken, de dochter van Franciscus en van Catharina Bal, geboren te Hove en er gedoopt op 20 september 1770. Zijn vader was Joannes Baptista Willems, geboren te Geel op 15 november 1769. Hij liep school te Geel en leerde er zelfs wat Latijn, zodat we rustig kunnen veronderstellen dat hij niet alleen kon lezen en schrijven maar zelfs college heeft gevolgd. Aanvankelijk lijkt hij, naar Boechout getrokken om er te huwen (Hove, 14 februari 1792), vrij veel succes te hebben gekend als landmeter en als ontvanger der belastingen. Helaas zou dit na de Franse inval veranderen: Latijn kende hij wel, maar Frans niet, zodat hij door de nieuwe meesters uit zijn ambt werd ontzet. Dit moet ca. 1807 zijn gebeurd, want Willems schreef er in die tijd - hij was toen 14 jaar - zijn eerste hekeldicht over. Het heet: Hekel-dicht op den Maire en Municipaliteyt van Bouchout.

[p. 5]

 

Myn Zangnimf! moet gy thans een' hekelschimptoon voeren?

 

en met een' beévend' hand de gramme Véder roeren?

 

Gy, die nog noeyt besmet, veéiliever, t'allen tyd,

 

Uw waerdste Dichttafreel de zuyvre deugden wyd!

 

Maer d'onderdrukte Deugd gebied U thans te Spreéken,

 

om, door Uw pen, den Smaed U aengedaen, te vreéken.

 

het wangedrag des Mairs, en van Zyn Schelmenstoet,

 

Zy 't voórwerp dat U thans de Stem verheffen doet!....

 

 

 

Nog nauwlyks had den Beêr het dorpsbestier verlaten,

 

En aen het Bouchouts volk een vryën aêm gelaeten;

 

Nauws Smaekte men t' genoegt' der onwaerdéerbaer' rust,

 

of nog een erger dier heeft dezen vréde ontrust,

 

verheugt, verhoópte t'volk zyn Vryheyd weér t'erlangen;

 

wyl t' met geen vreeze voór den beêr meer was bevangen:

 

maer wyl t' die vreugden smaekte, en haer bekoórlykheyd,

 

Zie! t'ampt van Mair' word aen een' Ezel toegeleyd! -

 

Die, met eens vriends gelaet, met fraey te konnen spreéken,

 

En met het hart des volks doór vleytael te ontsteéken,

 

Tot deézen trap geraekt, maer in zyn ziel bevlekt,

 

Doór die geveynstheên all' zyn gruwelen bedekt.

 

 

 

Dit is hy die nu t'recht van Bouchout wilt vertreéden,

 

En allen burger paeyt met vly-en-logenreden; -

 

beloóvende verdrukt en hoope geéft, zoo hels

 

geholpen doór een deel Schyndeugdzaem' dorpconseils....

 

ofschoon Van Colen wilt hun wandaên tegenspréken;

 

den wrok te keer wilt gaen dier helgewyde Stréken,

 

zy blyven echter aen hun Schelmery gekleéft,

 

op dat (waer t' mogelyk) den burger voór hen Sneéft!...

 

ja eenen dien nam deel in Bouchouts heylbelangen,

 

en zag zig tot zyn loon in weynig tyd gevangen!

 

Dog Schoon de Deugd of t' regt bywyl in kerkers zugt,

 

of voór de dwinglandy dier heylverzakren vlugt,

 

zal echter eens voor hen dien helschen mist verdwynen,

 

en met nog meerder gloór hun deugdenluyster Schynen.

 

 

 

Maer zeg my, Meyer! Wat bewoog U tot dien Stap,

 

van zelfs te Smeeken om het Bouchouts Meyerschap?

 

Welk was ‘er d'oorzaek van? - was 't om met eer te pralen?

 

of om een weynig geld uyt dit bewind te haelen? -

 

om dat U de fortuyn den rug had toegekeert,

 

daer g'eerst wierd door haer gunst tot drymaeltoe, verëert; -

 

en Z'u uyt t'nedrig Slyk ten top van eer verhefte?....

 

gy die noeyt ampt aenveêrde, om dat uw bryn besefte

 

dat gansch het fransch gebied tegen den godsdienst Streéd,

 

en d'heylge kruysbruyd doór Zyn amptbedienaers leéd....?

In de derde strofe verwijst hij nadrukkelijk naar het lot van zijn vader, die noch op gemeentelijk vlak noch als landmeter voortaan aan werk geraakte, zodat we vanaf die tijd in de gemeenteregisters een bonte mengeling van beroepen voor hem vinden: kleermaker, handelaar, herbergier, een reeks die er schijnt op te wijzen dat Willems' vader van de kleine middenstand was afgezakt naar de grens van de armoede. En dat was erg, want er werden na Jan Frans nog 13 kinderen geboren. Wie zich thans nog het nederige huisje met een kleine zolderverdieping herinnert, vraagt zich af hoe het dagelijks leven er wel verliep en hoe ze allemaal samen konden wonen en slapen. De jongen die onmiddellijk op Jan Frans volgde, Joannes Cornelius, gedoopt in juni 1794, verdween als opgeëist soldaat in de legers van Napoleon na de slag van Leipzig op 13 mei 1813. Zijn broer Joannes Baptista, geboren in 1807, werd onderwijzer aan de normaalschool te Lier, was rond 1829-1830 werkzaam als dusdanig in Waals-Brabant en diende bij de omwenteling van 1830 daar te vluchten... Geen wonder dat Willems na dit alles de Fransen en het militarisme niet in zijn hart droeg. Wie als hij dag aan dag gekonfronteerd werd met armoede en gebrek, die niet nodig was geweest, maar puur was ontstaan door het uitsluiten van zijn vader uit enig winstgevend en intellektueel beroep, kwam er toe eerst in poëzie, en later in proza een eigen mening over onze nationaliteit en ons land te hebben. Maar dit zou in zijn jeugd eerder emotioneel zijn dan beredeneerd. Eer het zover was, hoorde hij toch naar school te gaan: wellicht gebeurde dat in Kontich, hoewel er ook later vrienden van hem waren die zeggen dat vader Willems zijn zoon

[p. 6]

zelf onderwees. Een hiervan heeft het over ‘un maître d'école de village, homme respectable, plus honnête que docte, aussi pauvre qu'honnête’.

Dit was niet zeer vriendelijk maar wellicht toch juist.

Wat er ook van zij, omtrent 1805 - hij zou 12 worden - kwam hij te Lier aan. Dit jaar is bekend niet uit de officiële bevolkingsregisters, maar door zijn eigen getuigenis in 1844. Hij kwam er zich voorbereiden op het kostersambt te Boechout. De grootste kerkvervolging was toen immers voorbij, en de Franse revolutionairen waren vervangen door een politiek-gematigder regime onder Napoleon, die met de Paus te Rome een konkordaat had gesloten. De tijd van de ‘brigands’ in de Kempen en elders, in Oost-Vlaanderen, was dus voorbij en er werd voorlopig niet meer ‘voor outer en heerd’ gestreden Zo'n kosterschap vereiste enige kennis van het Latijn, van zang en van orgelspel. Daarnaast oefende hij zich in het toneelspel en de voordrachtkunst bij de Lierse rederijkers; die hem ook zijn latere devies ‘Spero lucem’ (ik hoop op het licht) meegaven.

De daar verworven vaardigheden kwamen hem later te pas: hij werd zeer muzikaal, speelde viool en ook piano en orgel, hij kreeg er een krachtige en heldere stem en een aangename voordracht. Niet dat hij later koster is geworden, maar als redenaar op grote vergaderingen en in zalen, zonder de nog niet uitgevonden microfoon en geluidsversterking, was het noodzakelijk.

Willems - met een bloemig gezichtje en een krullebol - hij werd Suske genoemd - leerde er al gauw mensen kennen en begon er poëzie te lezen en af te schrijven: voor het kopen van boeken was geen geld. Hij begon, zoals gezegd, ook zelf te dichten, en vertolkte dit in een gedicht van 1813: Dit alles kan echter Willems' latere ontwikkeling en invloed niet verklaren.

Het oude standbeeld in zijn geheel en in detail, met de zeer duidelijke sporen van verval

'k Las Sapho en Homeer; 'k las Nazo, Martialis,
Horatius, Lucaen, Virgiel en Juvenalis;
'k Las Pope en Milton; 'k las Racine en Fénélon,
Boileau, Rousseau, Corneille...
'k Las Vondel, Hoogvliet, Vos, Antonides, Audaan,
Poot, Moonen, Feitama, Nomsz, Feith en Westerbaan,
God weet
wat dat ik nog al verder las.
Maar zie! na al dit lezen, 'k was

Poéet!

[p. 7]

Dit kan wel door de gelukkige ontmoeting met Georg Bergmann, een voormalig Nederlands officier uit de Nassause erflanden, die in 1793 te Lier als krijgsgevangene strandde, en er huwde met de dochter van een Liers burgemeester. De kleine Willems kreeg er in de huiskring samen met Bergmanns eigen kinderen les, in allerlei talen en vakken die het programma van de gewone school te boven steeg. Hij kreeg er ook een filosofische basis en werd ingewijd in de romantische vrijheids- en eenheidsidealen, die Willems zou overdragen op het hele Nederland.

Verder bracht Bergmanns Willems godsdienstige verdraagzaamheid, logica en een taai doorzettingsvermogen bij, die hem op zijn verdere weg zouden helpen.

Zover was het eind 1808, begin 1809: op zijn 15de jaar werd Willems' opleiding als voltooid beschouwd. Voortaan zou hij op zichzelf zijn aangewezen en als autodidakt een aantal verdere vaardigheden en kundigheden moeten verwerven. Voortaan zou hij ook voor zijn eigen levensonderhoud moeten instaan, en dit zou niet langer te Boechout zelf mogelijk zijn. Hij trok dus naar Antwerpen, waar hij notarisklerk werd, lid van een schoolonderwijzersgezelschap Tot Nut der Jeugd, en waar hij zelf ging dichten, toneelstukjes schrijven en erin optreden. Hij kreeg er ook oog voor de problemen met taal en spelling en zou vanaf 1818 zeer bekend worden met zijn geleerde gedicht: Aen de Belgen.

Inmiddels was Napoleon te Waterloo verslagen - juni 1815 - en werd ons land bij het Koninkrijk der Nederlanden gevoegd. Willems zou - geheel in de lijn van zijn opvoeding bij Georg Bergmann - hier een enthousiast voorstander van worden en in het maatschappelijk leven te Antwerpen doorbreken. Hij werd ontvanger der registratie en domeinen en de geestelijke en kulturele spil van de havenstad. Dat hij Boechout steeds minder kon bezoeken, ligt voor de hand, als men al zijn taken en aktiviteiten bekijkt. Dit zou nog veel minder worden toen hij na 1830 als straf voor zijn orangisme door de Belgische regering naar Eeklo werd verplaatst. In 1835 werd hij gerehabiliteerd en naar Gent gestuurd, waar hij weldra ‘de vader van de Vlaamse Beweging’ zou worden. Maar ook toen schoot hem weinig tijd voor Boechout over: zijn broers en zussen woonden er niet langer, vader en moeder waren overleden. Daarom is het ook zeer opmerkelijk dat zijn geboortedorp in 1848 het initiatief nam een monument voor hem op te richten, maar als Boechouts beroemdste telg mocht dit ook wel.

Jan Frans Willems: een nieuw standbeeld van Vie Gentils (detail)

Het monument zou er meer dan een eeuw lang prijken, samen met het geboortehuis er tegenover: de moderniserings- en saneringswoede, die ons na de tweede wereldoorlog overviel, zou beide grondig opruimen.

Hoe het monument er ondertussen heeft uitgezien, weten we wel uit de beschrijvingen in de pers van die tijd:

Het gedenkteeken bestaet uit een praelgraf, voor voetstuk diendende aen een gebeeldhouwde groep, waervan wy de beschryving in weinige woorden gaen geven: ter linker zyde, op eene zuil, ziet men het borstbeeld van Willems, wiens breed voorhoofd en wyde schedel by den eersten oogslag de magt der denkingskracht en des verstands laet raden; ter regter zyde, de Geest der dichtkunst, onder vorm eens engels, zich buigende over de beeltenis van den betreurden man, beweent het verlies van zulk uitstekend vernuft; en, hem met zyne breede vleugelen omvangende, schynt hy hem de onsterfelykheid te willen verzekeren.

Aen den voet des engels rust de ontspannen harpe des dichters nevens eene kroon van onvergankelyke bloemen. De titels der byzonderste werken van J.F. Willems zyn gesneden op eene rolle die der linker hand des engels ontsnapt.

Ada Deprez