De Vlaamse Gids. Jaargang 65

[p. 45]

Willem M. Roggeman
Afscheid van Paul Snoek

Met Paul Snoek is niet alleen één van onze grootste dichters verdwenen, maar ook iemand die bijzonder hartelijk en trouw in zijn vriendschap was. Ik weet niet wat ik nu het meest mis.

Hij was een wispelturig man, dat is waar. Hij kon uitermate entoesiast zijn, borrelend van de plannen. Dan kwam hij met boeiende en vaak heel originele voorstellen voor de dag. Maar 's anderendaags kon hij terneergeslagen, gedesillusioneerd zijn, waarbij hij alles somber inzag, al liet hij dat dan aan vreemden niet merken. Alleen in zijn vriendschap was hij nooit wispelturig. Hij kon voor buitenstaanders soms ruw en onbehouwen overkomen, want hij hield ervan provocerend op te treden en de burgers te choqueren, maar eigenlijk was hij een uiterst gevoelig man, die zijn tederheid wilde verbergen onder een ruwe bolster.

Ook kon hij erg gul zijn. Herhaaldelijk nodigde hij mij uit in zijn woning in Spermalie, een hoeve die hij had laten verbouwen. Niet alleen was zijn tafel rijk gevuld wanneer hij gasten ontving, maar hij overlaadde mij ook met ge-

[p. 46]

schenken. Zijn allereerste dichtbundels, waarvan hij nog enkele exemplaren had overgehouden, gaf hij mij direkt kado, maar ook een schilderijtje uit zijn eerste periode, uit de jaren vijftig, toen hij in ‘Taptoe’ te Brussel exposeerde. En alsof dat nog niet genoeg was, voegde hij daar nog verscheidene andere werkjes aan toe, zoals een collage dat hij zelf ooit eens gekregen had van Jan G. Elburg. ‘Ik weet dat jij daar meer belang aan hecht’, zei hij dan, alsof hij zich wilde verontschuldigen voor zijn gulheid. Want wanneer hij van iemand hield, dan was zijn vriendschap zonder grenzen. Hij handelde impulsief, zonder enige berekening, maar ook zonder enige spijt achteraf. En wanneer hij een vriend in nood wist, dan stormde hij blindelings vooruit om hem bij te staan. Het kon hem niet schelen waar het om ging, of die vriend nu gelijk of ongelijk had. ‘Van mijn vrienden moet men afblijven’, zei hij eens.

Tweemaal heeft De Vlaamse Gids een speciaal nummer aan Paul Snoek gewijd. In het eerste, dat in maart 1971 verscheen, voorspelde hij als het ware in een gesprek met Herwig Leus zijn eigen dood: ‘Ik ben nogal vrijgevig schijnt het, vrijgevig en speels. Maar ik durf ook levensgevaarlijk gokken. Gevaar trotseren, op de rand van een dak gaan staan, tegen 200 per uur rijden, motorraces doen. Al zo'n zaken. Provoceren. Vechtpartijen, rijden in dronken toestand. Een weddenschap aangaan: “ik kan op tien minuten die of die afstand afleggen”, en patat op een kamion geladen met wortelen of tomaten rijden - het was daar een echte tomatenpuree.’ Op 19 oktober 1981 is dan in het Westvlaamse Egem de fatale botsing gebeurd. Paul had slechts één glaasje gedronken bij zijn vriend, de dichter Walter Haesaert, die hij in Tielt was gaan opzoeken. Maar toen hij huiswaarts keerde, was het donker en het regende en de graafmachine, die uiterst langzaam over de weg reed, was nauwelijks verlicht, had in elk geval geen flikkerlicht. Paul zag het gevaarte pas op het allerlaatste moment. Voor uitwijken was het dan reeds te laat. Eén klap en hij was meteen dood. Het blijkt dat hij zijn veiligheidsgordel niet had aangetrokken zodat zijn borstkas werd ingedrukt door het stuurwiel. Op slag dood. Zo had hij waarschijnlijk willen sterven, zij het dan veel later. Hij was niet iemand om op een ziekbed te liggen lijden en langzaam uit te doven. Hij was een vitalist. Hij wilde voelen dat hij leefde, zelfs als dat pijn moest doen, zelfs als dat hem het leven kon kosten. Maar zelfmoord keurde hij steeds af. De zelf gekozen dood van Dirk de Witte en Jan Emiel Daele heeft hij steeds ‘ziekelijk’ gevonden.

Geboren als Edmond Schietekat op 17 december 1933 in St.-Niklaas was Paul Snoek enkele jaren te jong om nog tot de generatie van de Vijftigers te behoren. Die experimentele generatie is met heel wat rumoer in onze literatuur getreden en tot de luidruchtigsten behoorden Lucebert, Simon Vinkenoog en Hugo Claus.

In de tweede experimentele generatie, die soms ook de 55-ers werd genoemd was Paul Snoek veruit de luidruchtigste. Hij hield ervan tijdens interviews en openbare lezingen

[p. 47]

scherpe uitspraken te doen, mensen tegen de borst te stuiten, heilige huisjes neer te halen. Het stoorde hem niet dat hij daarvoor precies het tegenovergestelde moest verklaren van wat hij kort voordien had gezegd.

Samen met Hugues C. Pernath en Gust Gils heeft Paul Snoek in 1955 te Antwerpen het tijdschrift ‘Gard Sivik’ opgericht. Dat was op zichzelf reeds een daad van protest tegen de Vlaamse Vijftigers, die in hun tijdschrift ‘Tijd en Mens’ nooit gedichten van deze jongeren hebben opgenomen. Daarentegen zou Snoek wel herhaaldelijk publiceren in ‘Podium’, het tijdschrift van de Nederlandse Vijftigers.

Het noodlot heeft gewild dat Paul Snoek niet veel ouder is geworden dan zijn literaire tweelingbroer Hugues C. Pernath, die in 1965 op 44-jarige leeftijd in Antwerpen aan een hersenbloeding is overleden. Snoek is zelf maar 47 geworden. René Gysen was amper 42 toen hij stierf zodat Gust Gils nu alleen overblijft als enige Vlaamse overlevende van de Gard Sivikgeneratie.

Paul Snoek heb ik als student aan de Rijksuniversiteit te Gent leren kennen. Hij was ingeschreven aan de faculteit der rechten, maar veel cursussen heb ik hem niet weten volgen. Hij zat integendeel vaak te kaarten in café Royal. Ook was hij toen verloofd met de dochter van een schepen van Gent en zijn bundels uit die jaren zijn aan haar opgedragen. Twee keer heeft hij vruchteloos het eerste jaar doorgemaakt en toen gaf hij er de brui van. Nadien hebben wij voor een deel tegelijkertijd onze militaire dienst in Duitsland doorgebracht. Hij was net naar Keulen verplaatst toen ik in Soest aankwam en zo hebben wij dan ettelijke soldatenbrieven gewisseld. Later zou hij samen met Hugues C. Pernath een bundel gefingeerde ‘Soldatenbrieven’ publiceren, maar die schreef hij toen hij reeds was afgezwaaid.

Tijdens zijn militaire dienst kocht hij veel Duitse dichtbundels en zo ontdekte hij ook het Dadaisme en vooral de gedichten van Hans Arp, die hem sterk zouden beïnvloeden.

Steeds is Snoek een esthetisch en romantisch dichter geweest. Hij hield echter niet van zoetwater-romantiek, maar zijn opstandigheid, zijn rebelse geest vond een uitweg in de Dadaistisch getinte gedichten, die ook sterk anti-militaristisch waren, samengebracht in de cyclus ‘Een Belgisch eiland’ en opgenomen in de bundel ‘De heilige gedichten’.

Geëngageerde literatuur heeft hem nooit geïnteresseerd. In die zin stond hij eigenlijk lijnrecht tegenover de Vijftigers. Hij had meer aandacht voor een experimentele esthetiek dan voor een etische boodschap.

De ‘factor der imaginatie’ was voor hem alles overheersend. In het Gentse dagblad ‘Vooruit’ publiceerde Snoek reeds op 21 januari 1956 zijn ars poetica. In de korte groteske prozateksten uit de bundel ‘Reptielen en amfibieën’ sprak ook zijn ongebreidelde verbeelding. Die fantasie liet

[p. 48]

hij de vrije loop in een paar romans, die hij echter nooit zou publiceren, zoals ‘De Eburonen’ en ‘Goelaschki’, maar ook in de verhalen, die hij bundelde onder de titel ‘Bultaco 250 cc’. Vaak vertelde hij mij tijdens onze vele ontmoetingen de plot van verscheidene verhalen, waarin zijn grillige surrealiserende verbeelding steeds weer tot uiting kwam. Het waren fantastische invallen, maar om één of andere reden heeft Snoek verscheidene van deze verhalen nooit geschreven of gepubliceerd.

In de jaren 1973-74 was hij voorzitter van het Vlaamse PEN-centrum en ook toen bleek hoe hij entoesiast kon zijn voor allerlei plannen, maar hij was vaak zo ongedurig dat hij sommige plannen weer liet vallen omdat hij intussen al weer andere plannen had.

Ook aanvaardde hij met geestdrift een plaats in de jury voor de tweejaarlijkse poëzieprijs van De Vlaamse Gids. Het oorspronkelijke idee komt trouwens van hem.

Toen hij zich blijkbaar uitgeschreven voelde, besloot hij in 1974 een nieuwe carrière te beginnen als kunstschilder. Maar hij ondervond al gauw dat zijn faam als dichter hem nadeel berokkende in de kunstmiddens. Hij werd steeds beschouwd als een schilderende dichter en zijn werk werd als ‘literair’ gedoodverfd. Daarom besloot hij definitief met de literatuur te breken. Hij gaf zijn ontslag in de redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift en als voorzitter van het Vlaamse PEN-centrum. Voortaan zou hij nog alleen als schilder naar buiten treden. Hij hoopte van zijn kunst te kunnen leven. Snoek die steeds een dubbel bestaan had geleid, als dichter en als zakenman, zou nu eindelijk van zijn kunst leven. Vroeger had hij reeds verklaard: ‘Ik ben dichter uit genoegen en zakenman uit noodzaak. Maar wat ik doe doe ik zo goed mogelijk.’ Maar de steeds groeiende crisis zou zijn plannen in de war sturen. Snoek zou na een paar jaren weer een ander beroep moeten bijnemen. Het baantje als directeur van een bedrijf voor trillingvrije funderingspalen, dat hij had opgegeven om kunstschilder te worden, kon hij niet meer krijgen. Hij begon dan maar een zaak als copywriter. Aanvankelijk liep dat erg goed en Snoek dacht er reeds aan zijn bedrijfje uit te breiden en personeel bij te nemen. Maar dan gingen de zaken weer slechter en Snoek ging werken als vertegenwoordiger voor een meubelbedrijf. Het laatste jaar reisde hij herhaaldelijk naar het Midden Oosten waar hij Belgische meubelen met wisselend succes ging verkopen.

Dat hij het de laatste jaren in zijn privéleven vrij moeilijk had, vond ook zijn weerslag in zijn poëzie, want Snoek was natuurlijk steeds blijven schrijven. In zijn laatste bundel ‘Welkom in mijn onderwereld’ klinken de verbittering en de ontgoocheling duidelijk. Vorig jaar werd deze bundel bekroond met de Dirk Martensprijs van de stad Aalst en bij de uitreiking van deze prijs in het stadhuis te Aalst verklaarde Snoek dat hij blij was met deze bekroning en dat men er kon op rekenen dat hij nog verscheidene bundels zou schrijven, zodat hij nog vele prijzen zou kunnen winnen.

[p. 49]

Ook in zijn recent schilderwerk gebruikte Snoek vaak titels die als een gedicht overkwamen: ‘Toestel om de verbeelding nieuw leven in te blazen’ of ‘Ik ben de schepper van een luchtkasteel’.

Zo blijkt hoe heel het oeuvre van Snoek eigenlijk één groot geheel vormt, in welke discipline hij zich ook uitdrukte. Gedichten, proza en schilderijen vormden steeds de neerslag van een zeer persoonlijke leefwereld, van een man die door het leven was gekwetst en teleurgesteld, die soms door de verbittering tot schamperheid werd gedreven zoals in zijn ‘Gedrichten’, en die dan ook vluchtte in een poëtische droomwereld, zijn luchtkasteel, of de veilige afgesloten wereld van zijn ‘Snoekquariums’, een wereld achter glas, die leek op de wereld van vissen en hagedissen, die hij in zijn kindertijd urenlang had gadegeslagen en die hem het geluk herinnerden uit die zorgeloze jaren.

Ik herinner mij hoe ik in 1957 met Paul Snoek in de Lombardenstraat te Brussel liep en wij daar voorbij een winkel kwamen met in de vitrine schildpadden, hagedissen, vissen e.d. Snoek bleef staan en was er niet meer weg te slaan. Ik liep een paar meter verder door tot aan het uitstalraam van een boekhandel. Maar Snoek gaf de voorkeur aan zijn ‘reptielen en amfibieën’.

In augustus jl. ontving ik een brief van Snoek: ‘Wij zien elkaar op de Dagen van De Vlaamse Gids’. Een paar dagen later volgde weer een brief: ‘Ik kan niet komen naar de Dagen want ik moet onverwacht naar het Midden Oosten. Ik kom je echter in oktober bezoeken want van 19 november tot 23 december moet ik dan weer naar het Midden Oosten.’ Dat waren voor mij zijn laatste woorden.

Hij die eens de versregels schreef:

‘Want sterven vind ik erg
maar doodgaan onbelangrijk’

zal niemand meer opzoeken. Voor zijn vele vrienden en bewonderaars is hij inderdaad niet gestorven, maar wel doodgegaan. Er is geen weerzien meer. Als afscheidsgeschenk liet hij ons het manuscript na van een laatste dichtbundel: ‘Schildersverdriet’. Het laatste bloempje dat zal bloeien op zijn graf.