De Vlaamse Gids. Jaargang 65

[p. 13]

T. Van Deel
Geen begrip voor gebrek aan kwaliteit

TOM VAN DEEL
Geboren te Apeldoorn op 21 februari 1945. Woont in Amsterdam. Wetenschappelijk hoofdmedewerker Moderne Letterkunde aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam. Redacteur van het literaire tijdschrift ‘De Revisor’ vanaf de oprichting in 1974 tot en met 1980. Schrijft kritieken in ‘Trouw’ en ‘Vrij Nederland’.
Publikaties: Strafwerk (gedichten, 1969), Recht onder de merels (gedichten, 1971), Gedichten bij tekeningen van Chr. J. van Geel (1974), Klein diorama (gedichten, 1974), De gedichten van den schoolmeester (tekstuitgave ingeleid samen met M. Mathijsen-Ver-kooijen, 1975), Bij het schrijven (interviews, 1979), De vogel (bloemlezing vogelgedichten, 1979), Recensies (1980). Stelde ook de bloemlezing ‘Lees eens een gedicht’ en ‘Lees nog eens een gedicht’ samen.

Nederlanders treft nogal eens het verwijt dat zij niet op de hoogte zijn van de Vlaamse literatuur. Ze kennen natuurlijk wel Boon, Claus, Raes, Michiels, Ruyslinck, Lampo, Geeraerts, maar van wat er na hen is gekomen weten ze niets af. Jeroen Brouwers zei het al: ‘Vlaamse literatuur in Nederland: onbekend, - het spijt mij, ik kan er niets aan doen, ik constateer alleen maar.’ Brouwers heeft er anders genoeg aan gedaan, en het is zeker voor een belangrijk deel aan hem te danken dat er in de Nederlandse publiciteit wat aandacht lijkt te ontstaan voor de literaire situatie in Vlaanderen.

Intussen is het nog wel zo dat ik, bladerend in bij voorbeeld Literair Akkoord 20 - van vijfjaar terug dus - wel iets denk bij namen als Habakuk II de Balker, Jacques Hamelink, Dirk Ayelt Kooiman, Rutger Kopland, Gerrit Kouwenaar, Nicolaas Matsier, Doeschka Meijsing, Willem van Toorn, Bob den Uyl en Ad Zuiderent. En weinig of niets bij Wilfried Adams, Armand van Assche, Maris Bayar, L.M. van den Brande, Luuk Gruwez, Robin Hannelore, Hedwig Speliers, Miel Vanstreels.

[p. 14]

Aan de namen van het eerste rijtje kan ik veel verbinden: er zijn oudere en jongere schrijvers onder, sommigen hebben al een heel oeuvre op hun naam, sommigen beginnen nog maar pas, de een is dichter, de ander schrijft alleen proza, de een heeft een opvatting van literatuur die niet strookt met de opvatting die een ander er op na houdt, van de een houd ik meer dan van de ander. Maar ze zijn allemaal op een voor mij onmiskenbare en onverwisselbare manier aanwezig in het landschap van de Nederlandse literatuur. Lees ik hun namen dan ben ik thuis. Ik ken de tijdschriften waaruit hun werk is gekozen, ik ken de verschillen tussen die tijdschriften en ik weet ook hoe gering die soms zijn, of hoe groot.

Dat ligt heel anders bij de namen uit het tweede rijtje. Ik heb meestal wel iets van ze gelezen, maar hun werk is me toch niet bijgebleven op de manier waarop het werk van de genoemde Nederlanders me bijbleef.

Dat geldt niet alleen voor poëzie uit Vlaanderen, ook voor het nieuwe proza dat mij bereikt. Ik voel weinig of niets, of het moest verveling zijn, bij boeken als Het tranenmeer van Elisabeth Marain, De Razernij der winderige dagen van Leo Pleysier, of Het vertrek naar Amerika van Alstein - maar ook niet, laat men mij goed begrijpen, bij de nieuwe Hannes Meinkema, de verhalen van Erret Petersma, Tom Pauka, Huub Beurskens, L.H. Wiener, Bernard Sijtsma, A. Moonen, Bert Jansen, ik noem er maar een paar. Het speciale nummer van Kreatief - toch wel het beste Vlaamse literaire tijdschrift - onder de titel Het jongste Vlaamse proza: een stille generatie (14 jrg. 2/3, 1980) overtuigt mij niet van mijn ongelijk.

Dat er toch aanzienlijke verschillen bestaan in appreciatie, bleek mij uit de overigens voortreffelijke bundel essays Al wie omziet, van Hugo Brems. Brems is een poëziecriticus van formaat, eentje die zijn woorden en oordelen zorgvuldig weegt. Na Paul de Wispelaere is hij de enige Vlaamse essayist die mij aanspreekt door zijn voorzichtige en analyserende betoogtrant en zijn ruimdenkendheid. Brems is het tegendeel van een polemist, hij wil het werk dat hij onder handen heeft recht doen en daarin gaat hij naar mijn smaak soms zelfs te ver. Het eigenaardige feit doet zich voor dat ik in zijn bundel, literair gesproken, akkoord ga met de aandacht die hij geeft aan H.H. ter Balkt, Rutger Kopland en K. Schippers, ook ben ik het met hem eens dat de poëzie van Christine D'Haen en Roland Jooris de moeite van een grondige beschouwing loont (een ook voor Nederland nauwelijks controversieel oordeel), maar de stukken die hij wijdt aan het werk van Patrick Conrad, Gwij Mandelinck, Hedwig Speliers, Marcel van Maele en Jotie T'Hooft bewijzen voor mij hoe ver het waardeoordeel in Vlaanderen van dat in Nederland af kan liggen.

De poëzie van deze vijf dichters is in Nederland nauwelijks bekend, die van D'Haen en Jooris wel, hoe ook met mate. D'Haen en Jooris, zie ik, staan in Komrij's bloemlezing Duizend en

[p. 15]

enige gedichten, de vijf anderen niet. Ze staan er niet niet in omdat Komrij ze niet zou kennen - dat is een onmogelijke veronderstelling - maar eenvoudig omdat hij het niet goed vindt wat ze maken. Komrij is natuurlijk geen vertegenwoordiger van dé Nederlandse literaire smaak, maar ik wil toch in dit geval veronderstellen dat zijn keuze er ongeveer mee overeenkomt.

Voor wat Jotie T'Hooft betreft zal dat een Vlaming vreemd in de oren klinken. T'Hooft dient zelfs als cultureel handelsmerk, want in het Vlaams Cultureel Centrum in Amsterdam, voorheen de Brakke Grond, wordt volgende week een tentoonstelling geopend gewijd aan hem en zijn werk. De aandacht die deze ‘poëte maudit’ de afgelopen jaren heeft gekregen, lijkt mij in geen verhouding staan tot de kwaliteit van zijn werk. Wie even afziet van alle biografische sensatie eromheen, houdt een vrij primitief en wat thema en motieven betreft weinig origineel dichterschap over. Hoezeer T'Hoofts faam zich uit zijn levenslot laat verklaren, moge blijken uit het ronduit gênante boekje óver hem, dat Walter Nelissen vervaardigde, Jotie T'Hooft, Een dichtersleven. Zo'n hagiografie bewijst eigenlijk al dat er iets niet pluis is.

Nu, ik geloof dat het geval T'Hooft iets leert over de Vlaamse literaire situatie van het ogenblik. En ik citeer nu even Marc Reynebeau uit Aarts' Letterkundige Almanak voor het P.C. Hooftjaar 1981: ‘Elkaar steunen. Dat is dan ook het voornaamste kenmerk van de vlaamse kritiek. Braafheid. Vriendelijkheid. Middelmatigheid. Het meest stompzinnige boekje wordt in Vlaanderen zoniet tot een meesterwerk, dan toch tot een grote belofte voor de toekomst verheven. Recensenten zijn vaak ook schrijvers, en rekenen erop dat ze met hun braafheid kunnen rekenen op de braafheid van de schrijver-recensent die hun eigen boekjes zal bespreken. Deze situatie wordt bevorderd door de monopoliepositie die veel recensenten binnen hun krant of tijdschrift innemen. De literaire bladen in Vlaanderen - en ze zijn zeer talrijk zullen geen onvertogen woord over de Vlaamse letteren afdrukken, de uitzonderingen die de regel bevestigen niet te na gesproken. Ernstige kritiek is onbestaande, releveert niets, behalve eigenwaan en gemakzucht. Voordeel: afwezigheid van één grote literaire maffia; wel bestaan er veel kleine maffia'tjes, clubjes die elkaar niet zelden bestrijden tot de dood erop volgt. Dorpspolitiek. Géén kritiek, géén discusssie. Iedereen is van 't zelfde gedacht, er is meer bepaald geen gedacht.

Als het zo ligt, en waarom zou Reynebeau de waarheid niet spreken, dan ontbreekt het in Vlaanderen inderdaad aan wat het meest vitaal is voor een bloeiende literatuurbeoefening: creatieve wedijver tussen de literatoren onderling en kritische begeleiding. Ik moet toegeven dat het in dit perspectief bezien niet gunstig is dat een afwijzend Nederlands oordeel impliciet blijft, wat alleen maar blijkt uit het onbesproken laten van een nieuwe Vlaamse Literatuur. Maar ook in

[p. 16]

Vlaanderen is men kennelijk wat bezorgd over de stand van zaken. Ik las tenminste een uitstekend artikel van Jos Borre in De Morgen van 27 juni, getiteld Wanneer gebeurt er nog eens wat in de Vlaamse literatuur? Borre stelt vast dat de jongste Vlaamse literatuur hem zelden in verrukking brengt en dat het een moeilijke eis aan de kritiek is om oog te hebben voor wat zich over het algemeen ‘niet zonder enige moeite en welwillendheid’ laat lezen, terwijl de keren datje ‘geboeid raakt’ zeldzaam zijn. Hij toont de zwakheid aan van de romans Leven op het lemmet van Renée van Hekken en Dertig dagen robot zijn van Piet Sterckx.

Ik heb ze beide ook onder ogen gehad en na de lectuur ervan verbaasd gedacht: wat moet ik hiermee, dit stelt niets en niemendal voor, laat ik ogenblikkelijk de nieuwe Krol gaan lezen...

Borre besluit zijn stuk met de woorden: ‘Wat is er dan toch aan de gang in de Vlaamse literatuur? Er is de stille generatie, ja, de al te stille generatie. Want er is ook een hoop minderwaardig materiaal dat het peil van de Vlaamse literatuur plomp naar beneden haalt. Ach, gebeurde er maar eens wat in de Vlaamse letteren, was er maar eens meer leven, meer uitdagingen, meer kritiek, dan werden teksten als deze gewoon niet meer gedrukt. De literatuur vaarde er wel bij.’

Dames en heren, ik heb ze gelezen, ze staan in mijn kast: Herwig Waterschoot Pygmalion in de sneeuw, Claude van de Berge Je droomt dat je hoort dat iemand roept en dat je luistert, Pol Hoste De veranderingen, Paul Koeck De celbezoeker, Daniël Robberechts Onderwerpen - Subjecten, Brokken, Verwoordingen, Rob Adriaensens Pan zonder fluit, Loeki Zvonik Duizend jaar Thomas, Alex Rosseels Het blije lijden en Carlos Callaert De apostelen van Jaco. Ze kwamen mij, stuk voor stuk, en om verschillende redenen, als weinig belangrijk voor.

Er bestaat, is mijn opinie, geen onbegrip voor de Vlaamse literatuur, er bestaat alleen, en dat is principieel, geen begrip voor een gebrek aan kwaliteit. Dát onbegrip zou in Noord en Zuid even sterk ontwikkeld moeten zijn.