De Vlaamse Gids. Jaargang 64

[p. 35]

Willy Spillebeen
Geprevelde memoires

De bundel ‘Theater’ van Remco Campert zou eigenlijk een dun plaketje zijn, hij bevat 28 meestal héél korte versjes) als de uitgeverij De Bezige Bij even bescheiden was geweest als Camperts versjes. Maar nee, de Bij maakt er een pretentieus ding van: opgeblazen tot en met, met een dikke linnen kaft. Kostprijs: 383 Fr. Voor de gebonden editie dan, de paperback was niet in de boekhandel. Dure plaatsen dus in Camperts Theater. Als nu de opvoering maar meevalt! En ja, dat gaat wel, al is ‘Theater’ in Camperts oeuvre zeker geen ‘must’. Maar deze dichter heeft toch altijd weer zijn persoonlijke charme. Ook het feit dat hij herinneringsversjes schrijft w.o. een zilveren jubileum-gedicht over de Vijftiger-beweging, maakt zijn ‘Theater’ toch nog wat apart.

In het aanvangsgedicht ‘De Japanse hoofdsteun’ speelt hij een beetje met het ongewone (die ‘japanse’ hoofdsteun), dat dan toch heel gewoon blijkt te zijn: hij komt nl. uit Scheveningen en de omstandigheden waarin, evenals de plaats waar hij gekocht werd, komen het geheel ironiseren. Olijk badinerend gaat het dan verder over een vaag mystiek (Oosters immers Japans) gevoel: alle liefde verliezen zodat je van alles gaat houden; het gevoel ook hoe alles tot stof verging, behalve het zwevende lichaam... Je zit meteen in de typische Campert-sfeer: ironisch, vaag-dubbelzinnig, altijd intelligent en suggestief aangebracht, vol vervreemdingselementen. In feite geeft Campert op deze wijze zijn levensgevoel weer, hetgeen sterk tot uiting komt in het titelgedicht ‘Theater’, een van de beste gedichten uit de bundel: het gevoel ‘tussen twee levens te staan’, nergens bij te horen eigenlijk en er toch op zijn plaats te zijn, het moderne levensgevoel waarin je alsmaar op iets wacht en dus nooit tevreden kunt zijn... Dit levensgevoel vindt Campert terug ‘achter het toneel’, bij de toekomstige spelers en bijgevolg is zijn kijk op de wereld eveneens iets dergelijks:

Theater

Ik neem je mee
achter het toneel
waar de spelers kontknijpen
kaarten

[p. 36]

 

beursberichten lezen

 

in het stof staren

 

yoga doen

 

hoesten achter hun hand.

 

 

 

Waar ze tussen twee levens staan

 

geen enkele rol vervullen

 

en toch op hun plaats zijn.

 

 

 

Op die plek

 

tussen opkomen en afschminken

 

tussen dollen en douchen

 

horen ook wij thuis.

 

 

 

Lichamen klaar om te verroeren

 

monden open om te spreken

 

maar nog niet...

Het ‘nog niet’, ook wel het ‘bijna’, wijzen op een sterke relativering; en er is ook een bewuste verschraling van het taalmateriaal, waarmee Campert vrijwel alleen staat onder de dichters van zijn generatie en aansluit bij latere dichters.... Ironisch speelt hij dan verder met bekende cliché's (maar je weet nooit of hij het soms toch ook niet meent): hij zag ooit in Californië Deborah ‘glinsterend van het water/ in 't schitterende zonlicht staan’ en hij gnuift: ‘oh hemel, och aarde/ mocht u toch nooit vergaan.’

In de zesdelige cyclus ‘Het geheim van de smid’ handelt Campert over de eigen poëzie. In 1 heeft hij het over ‘het geheim’, een soort familiegeheim want ‘overgegaan van vader op zoon’ (Remco is inderdaad de zoon van de jonggestorven Jan Campert). Die ‘smidse’ wordt dan beschreven: dagdagelijkse dingen, een hamer op het aambeeld, een geur, een raam, een blik met spijkers, een melkfles, een radio. Het geheim van de ‘smid’ is inderdaad de dagdagelijkse werkelijkheid. Maar het geheim steekt ook wel in het feit dat de dingen op dié bepaalde wijze bij elkaar staan... En zó eenvoudig is het allemaal toch niet: ‘Geur/ van klank op ijzer’ bv. is toch wel iets geheimzinnigs. In het tweede gedicht handelt Campert over ‘haar kamer’ met ‘het onopgemaakte bed’: de werkelijkheid in haar onaf stadium spreekt de dichter wél aan, want poëzie is niets anders: ‘alsof/ taal en metaal ooit in een vorm/ zouden smelten die definitief was.’ Uit deze poëzie-opvatting mag dan blijken dat Campert eigenlijk niet streeft naar het volmaakte gedicht; dit zou trouwens tegen zijn hele relativerende ingesteldheid indruisen. In gedicht 3 wordt een regenlandschap met mensen opgeroepen: ‘mensen als vogelverschrikkers/ en vogels niet één’. Je kunt je dan ook meteen afvragen wat die mensen er doen! In zijn troosteloosheid is dit landschap (de wereld van de mensen?) afschrikwekkender en meer onaf, meer zinloos dan de zopas opgeroepen ‘smidse’. In gedicht 4 komt de verleden tijd voor: Campert handelt hier ook over het verleden. Vroeger beschikte de dichter blijkbaar over beveiliging (hutten), warmte (brandhout) en vuur (van ballen natte woorden), wat natuurlijk het geheel weer erg twijfelachtig maakt. In feite is er niets veranderd. Want ook nu:

Ach oorlog
die altijd maar woedt.

In 5 wordt er gemijmerd over het maken van poëzie (herinneringspoëzie). Die kamer en dat wazige licht,

[p. 37]

dat was vroeger. Maar dit alles weet je al, nu, door het herinneringsmechanisme. En toch schrijft de dichter het gedicht: herinnering aan een herinnering. Uiteindelijk zal poëzie dan: de werkelijkheid, of de voorbije werkelijkheid, weer oproepen. De werkelijkheid, dat is die poes die op het aambeeld springt en een kopje geeft; de dichter echter, dat is die smid, die haar terzijde schuift en aan het werk gaat. Maar de dichter zal aan het schrijven gaan over die poes...

Nog één keer die kamer
dat wazige licht,
alles al weten
en toch dit gedicht.

De poes springt op het aambeeld
en geeft me een kopje. De smid
schuift haar terzijde.

Ook ‘Voorbeeldig’ handelt over het schrijven: het blad dat valt, voorgeschreven door de scenarioschrijver van de natuur, valt altijd weer anders: ‘Het is nadoen/ maar anders. // Het is voordoen.’ Wat gebeurt, gebeurt altijd weer voor het eerst en zo gaat het ook met het schrijven van gedichten en met de gedichten zelf. Overigens, ook als men zoals Campert het doet ‘herinneringen’ neerschrijft is er die vaststelling: de schrijver schrijft nu over toen, hij stelt het zich allemaal weer voor zoals het toen was, zoals het nu wordt. Het lange gedicht ‘Bruid in Noord-Frankrijk’ gaat tenslotte ook over het schrijven zelf: daar is er allereerst de anecdote van het geziene bruidje dat ‘een idee van leven tegemoet’-loopt. Omdat de waarnemer hiervan een dichter is, heeft hij niet enkel het bruidje gezien maar daarbij meteen gedacht (de idee): ‘van de regen in de drop’. Tegelijk evenwel, met zijn relativerende intelligentie, doorziet hij niet enkel de ‘idee van leven’ van het bruidje als illusie, maar ook zijn eigen ‘idee van leven’ nl. zijn schrijven over wat hij waarneemt en denkt...

Ik zag je wel
aan de arm van je vader
bewust van wat hij deed
voerde zijn dochter door het dorp
de schoonste van de streek
en als ik niet van schrijven hield
had ik het nooit gezien.

Regen op de bermen
regen op mijn hoofd
had ik in het idee van schrijven
maar nooit geloofd.

Die ‘regen’ sluit dan uiteraard aan bij ‘van de regen in de drop’. Dat kunst (literatuur en ook plastische kunsten) een idee van leven is, drukt Campert nog eens extra uit in zijn opvatting over de kunstenaar:

ergens in het schilderij
en ook ervoor

de gefixeerde vervaardiger
die zichzelf vervaardigt
en fixeert.

‘Rokerssymfonie’ lijkt wel een soort privé-mythologietje: de roker die vergeet uit te ademen en dus ook niet meer hoeft in te ademen wordt een ander, de Grote Manitoe en gaat a.h.w. in de dingen op.

[p. 38]

Ook in ‘De realist op het perron’ gaat het over poëzie: ‘blur’, ‘kosmische grootspraak’ en ‘wartaal’, zegt de realist. Maar terwijl bij kijkt naar ‘de slapende dwaler aan de formicatafel/ vol peuken en plastic bekers’ weet hij blijkbaar geen raad: het is allemaal ‘een teken maar waarvan’. Dit laatste vers in zijn extreme gedepouilleerdheid lijkt me treffend voor Camperts bescheiden poëzieopvatting: woordschuw, voorzichtig surrealistisch en humoristisch, vaag absurd, en toch... en toch... Met de gewoonste woorden, maakt Campert iets los uit de dagelijkse werkelijkheid, en hij voegt er a.h.w. ongewild een gevoel van nostalgie, van vaag tekort en weemoedig glimlachende romantiek aan toe die zichzelf meteen ook relativeert.

Een belangrijk gedicht van deze bundel vind ik persoonlijk wel ‘1975’: de registratie van de Vijftiger-beweging na 25 jaar. Campert noemt de zeventiger jaren ‘rare jaren’, een decennium van duidelijke restauratie zoals iedereen wel weet: huis-, tuin- en keukenpoëzie zijn er weer, de natuur rukt weer aan en zelfs ‘God’ rukt op, zij het ‘vermomd als VU-student/ of Nijmeegse nitwit’:

Kreupel zoekt de poëzie het huis weer
op
de warme lamp
het kleine leed van pappie-mammie
roepen
verdriet om de voorbije verjaardag
wéér troost de natuur
wéér komt op de proppen die ellendige
God
vermomd nu als VU-student
of Nijmeegse nitwit.

Meteen vraagt de dichter zich af of zij, de Vijftigers, zó anders waren: ook zij schreven vanuit een grote onmacht, zij het dan dat die beslist tragischer geladen was:

Maar ook wij
toen we een gooi naar het grootste
deden
hadden niemand iets te bieden
dat een schuilplaats gaf
voedsel in een maag
een schaar om prikkeldraad door te
knippen
nauwelijks een doek voor het bloeden
of schoonheid die een gedicht
verbrandt.

Verwilderd in besneeuwde vlaktes
woestijnen in muren gevangen
de kampen kelders en kooien
waar de ene mens de andere onmens
wordt.

Al die dromen al die jaren
steeds weer dat kind op 't platgebrande
station
bet hoge gillen in de kazerne
waar je stem, die mooie vaas,
werd stukgetrapt.

Het schrijven van de Vijftigers had inderdaad te maken met het oorlogstrauma. Het was er een koele registratie van. Maar uiteindelijk, toen net als nu: ‘Schrijven die lullige luxe’. En wat blijft er tenslotte van die tijd en die mensen over?

De beste talenten aan de drank
aan de roem, aan de ijdelheid
aan de spuit
of in 't gesticht,
met een positie in een commissie

[p. 39]

 

of uit het raam gesprongen

 

of geschrokken hokkend bij moeder de

 

vrouw

 

of zich verliezend in analyses:

 

napalm van woorden

 

over het vel van de taal.

Ook deze strofe registreert wat er met leeftijd- en tijdgenoten is gebeurd: het is niet zo moeilijk om daar namen van dichters op te kleven...

Zo positief evenwel is die registratie dus niet en daarom vraagt de dichter (aan wie? hoe?) ‘sla ons om de oren’ opdat alles op de een of andere wijze opnieuw kan gebeuren:

Ach,
sla ons om de oren
dat we wakker worden
dat niet onze ontroering
in klein geblaat verloren gaat
dat we weer ons bed opnemen
en zwerven met de bedeljongen
met de bedelmeid.

Een heel romantische, erg onwaarschijnlijke en allerminst relativerende klacht die ik van Campert niet had verwacht.

Misschien moet het ware antwoord wei gezocht in het daaropvolgend gedicht ‘Aan Breyten’, een man die tenslotte bewezen heeft dat poëzie ‘een voorbeeldige daad’ kan zijn, een ‘afrekening met de anderen/ en met jezelf’. De daad die Breyten Breytenbach gesteld heeft (het feit nl. dat hij voor zijn anti-apartheidsacties in Zuid-Afrika in de gevangenis is terechtgekomen heeft hem voorgoed anders gemaakt: ‘nooit zien we je terug in je oude gedaante’. Het moederland (Holland) dat aan zijn ‘geboorte’ eens vermomming gaf, heeft hij nu afgezworen. Nu is m.a.w. zijn vermomming als dadenloos dichter afgevallen en is hij een dichter geworden die de poëzie als daad heeft kunnen hanteren. Dat hebben de Vijftigers nooit echt gekund, hoe geëngageerd ze ook wilden zijn.

De cyclus ‘Voor Bert Schierbeek’ legt enerzijds getuigenis af van een vriendschap, anderzijds van een behoefte om zich te herinneren. De cyclus is opgevat als een soort Brief, die Campert vergat te schrijven voor Schierbeeks verjaardag. Campert houdt niet van jubilea, omdat ‘het dan net (is) of het allemaal niet waar was’. En het wàs waar: ‘leven en taal/ ontroering en dood’. Campert noemt die ‘de grote clichés/ van de beproefde artiest’. Campert memoreert de tijd (een jaar) toen hij onder de oorlog bij Schierbeek inwoonde: ondanks hun verschillende geaardheid (het landse verwelkomende t.o. het stadse afwerende; het samen gezellige t.o. het eenkennige) stelt hij overeenkomsten vast:

te zijn in de taal
en taal dan gezien
als iets dat mensen spreken
die woorden uit hun lijf
op papier met grote moeite
die ellende
die standvastigheid
die hang naar het leven
die gesmoorde strotten
open kelen
die
daar

[p. 40]

 

wat daar uitkomt

 

dat voorgoed en opnieuw te schrijven.

En tenslotte herinnert de dichter zich een koude nacht dat hij samen met een meisje lag, bij Bert Schierbeek thuis, terwijl deze ergens onderweg was met de fiets en:

Die nacht dacht ik
als Bert nu kan fietsen
waar ook naar toe
en zijn lampje brandt nog
vlak boven zijn werk
dan moet ik (Sylva's magere
hoofd op mijn magere schouder)

schrijven en leven
ernstig gaan nemen
zolang als het duurt.

De bundel ‘Theater’ is opgedragen aan Deborah en het slotgedicht van de bundel is ook voor haar: een heel romantisch doodsgedicht: ‘als ik doodga’. Als ze er dan bij zal zijn, dan zal hij gelukkig zijn. Simplistisch klinkt het wél, en van een dubbele bodem is hier geen sprake. Naakt gevoel en daarom m.i. geen poëzie.

Zoals ik schreef bij het begin is ‘Theater’ niet direct een belangrijke bundel in Camperts oeuvre. Een vernieuwing is er ook niet bij: vroeger al schreef hij over vroeger én over poëzie en de zacht-ironische toonaard is hem eigen. Toch bevat ook deze bundel een aantal vrij behoorlijke gedichten, die even zoveel bewijzen zijn dat Remco Campert een belangrijk hedendaags dichter is. Geen GROOT dichter, daarvoor zijn thematiek en vooral verwoording te beperkt-relativerend, maar een dichter die heel zuiver schrijft en juist daardoor blijft aanspreken, ondanks de veranderende stijlmethodes.