De Vlaamse Gids. Jaargang 63

[p. 29]

Paul Koeck
Tussen werkelijkheid en verbeelding ligt de authenticiteit

PAUL KOECK
Geboren te Boom op 20 augustus 1940. Studeerde aan de Rijksnormaalschool te Lier. Debuteerde in 1964 met de naturalistische roman Litte. Sedertdien publiceerde hij talrijke romans als Het plantenoffensief (1969), De binnenlandse vijand (1972), Irish Mist (1974), De celbezoeker (1978, toneelstukken als De Huurlingen (1973), De koning van Frankrijk (1977), Antwoord op een ultimatum (1975), Poging tot vestiging van een nieuw wereldrecord (1977), Is Helene Fourment schuldig aan de moord op Rubens? (1977). evenals verscheidene TV-spelen als De Routiers (1973), In natura (1976), In perfekte staat (1977) en De onweersvogel (1977). Paul Koeck werd bekroond met o.m. de literaire prijs van de Provincie Antwerpen in 1974 en de Louis Paul Boonprijs in 1975.

Het zijn altijd de anderen die de ideeën krijgen die je zelf had willen hebben. Zo ontving ik enkele jaren geleden, zoals misschien nog enkelen onder u, een roodborstje in een kartonnen doosje. De afzender heette Walter Beckers. Het ging dus inderdaad om een rood borstje, of rode borst, want wat dat betreft variëren de smaken. Alles was van rubber, tepel inbegrepen. Het was de illustratie van een frivool woordspelletje. Het was amusant, recht uit de realiteit van het dagelijks taalgebruik, maar de verbeelding gaf een ander aksent aan het woord. En als ik vandaag een roodborstje op mijn vensterbank zie landen, denk ik ook wel eens aan een rood borstje.

En om bij Walter Beckers te blijven, wou ik u het volgende krantenbericht voorlezen.

‘Ik heb elf uren gewacht tot iemand zou stilhouden... Ik sterf van de kou. Ik kan niets meer doen en zij blijven maar doorrijden...’

Dit zijn de woorden die op een stukje papier gekribbeld waren dat werd gevonden naast het lijk van een autobestuurder dat zondag nabij Green River in Wyoming (VS) op de weg werd

[p. 30]

aangetroffen. De auto van de ongelukkige was zonder brandstof gevallen en de man had tevergeefs gepoogd voorbijrijdende auto's te doen stoppen om hem te helpen.

Een berichtje van veertien regels en voor degenen die moeilijkheden hebben met de stijl kan ik aanstippen dat het uit de Gazet van Antwerpen kwam. Ik zou het dus nooit geweten hebben indien Walter Beckers niet op de idee was gekomen, genoeg verbeelding aan de dag had gelegd om van die werkelijkheid literatuur te maken. Of plastische kunst, of hoe je 't wil noemen. Hij vergrootte die veertien regels op het formaat van een affiche.

Dat berichtje, zo geheel uit zijn kontekst gerukt, gaf wel degelijk een schokje, je werd met je neus op een stukje bittere werkelijkheid gedrukt. Men zag dat bericht opnieuw, terwijl het in de krant verdween tussen het nieuws van elke dag.

De dag nadat ik die affiche had gezien, las ik de krant op een andere manier, ik zocht de menselijke toets tot achter het geringste berichtje, zoals dat van de dame met haar gestolen handtas. Dat heeft natuurlijk niet lang geduurd.

Met deze twee voorbeelden wou ik reeds aanstippen dat literatuur en wat voor kunst doorgaat zowel uit werkelijkheid als uit verbeelding bestaat, zelfs al beschikt men over niet meer dan een krantebericht.

Wat in de literaire vondst van Walter Beckers treft, is de kommunikatie. In de krant funktioneerde die dus duidelijk niet optimaal. Met die affiche werkt ze opnieuw.

Wat ik het literaire effekt zou noemen van de kreatie van Walter Beckers, gaat opnieuw vervagen indien men over de stijl en de bedoelingen van de maker zou beginnen keuvelen. Het informatieve vervlakt, het onrustwekkende verdwijnt, men heeft het dan over kunst en dat is iets totaal ongevaarlijks, dat mag nu eenmaal lichtjes buitensporig zijn, dat verwacht men ook.

De plastische kunstenaar Armand kan even als voorbeeld dienen. Toen hij plastic vuilniszakken met huishoudelijke afval vulde en in de musea neerplantte, funktioneerde de kommunikatie. Men keek tegen een brok werkelijkheid aan, een illustratie van de wegwerpmaatschappij. Het is wellicht mogelijk dat Armand daarna zwichtte voor de kunstkenners en het geld, hij begon de afval beter te selekteren en af te koken, zodat de zakken alvast na enkele dagen niet meer stonken. Om vervolgens te eindigen met dure spullen in blokken polyester die zeer makkelijk op een sokkel blijven staan. Hier was niet de minste twijfel meer, Armand maakte kunst, zeer duur en zeer dekoratief. Maar het informatieve, de werkelijkheid verdween.

Even terug naar het kranteknipsel en de harteloze wereld. Als men dat gelezen heeft, weet men dat de autobestuurder dood is, dat die dood met een beetje meer interesse van mensen voor elkaar had kunnen vermeden worden. ‘En de rest is literatuur’,

[p. 31]

zegt de volksmond dan. Daar bedoelt men dan mee interpretatie, verzinsel, flauwe kul, rekbaar, zelfs ronduit leugenachtig.

De soort literatuur die hiermee wordt bedoeld, zal men dan ook hoofdzakelijk aantreffen bij de aanhangers van de pure fiktie, bij degenen die voorbij gaan aan de werkelijkheid. Voor degenen die niets te vertellen hebben, is het ook de enige oplossing, want als je de fiktie verlaat en je zegt tegen de lezer of kijker: er staat wat er staat, dan moet er ook inhoud zijn. Het is voor bepaalde kunstenaars een redding dat men hun werk benadert via de al of niet aanwezig dubbele bodems, de bedoelingen die tussen de regels schuilen, de stijl, de symboliek, het magische en meer van die romantische begrippen.

Als er dan al zo vaak over een kommunikatiestoornis wordt gepraat tussen de kunstenaar en de lezer of de toeschouwer, dan ligt die stoornis niet bij het volk. maar bij de kunstenaar die zich isoleert, en liefst op een voetstuk. In de werken van deze kunstenaars bestaat de werkelijkheid niet meer. Hun verbeelding laat geen werkelijkheid meer toe. Er ontstaat een vervreemding, vervalsing, een droomwereld, een vlucht uit de werkelijkheid, zowel voor de kunstenaar als voor de lezer, de toeschouwer, de luisteraar.

Verontschuldig me de vergelijking met sinterklaas. Voor toch nog altijd een groot aantal mensen is dat een probleem, ze vragen zich af op welke leeftijd ze hun kind nu maar eens best vertellen dat sinterklaas niet bestaat. En vaak hoor je dan: ach, gun ze nog een jaartje de illusie, gun ze nog zolang die droom, het leven is al hard genoeg.

Dat gaat ook op voor de kunst, denk ik. Als men de pure verbeelding, de illusie noodzakelijk vindt, dan vertelt dat niet veel goeds over de werkelijkheid waarin we dagelijks leven.

Dat geldt niet alleen voor de kunstenaar, het geldt ook voor de lezer en de toeschouwer, vooral degenen die zich ervaren noemen, kenners, degenen die de anderen vertellen hoe ze moeten lezen, kijken of luisteren. Via de analyse van het kunstwerk, de psychologie, de haast hermetische struktuur kan de kenner zijn eigen kennis etaleren. Ook die mensen leven in onvrede met de werkelijkheid. Die vinden ze vervelend, banaal, oninteressant, het haalt hen voortdurend uit hun illusie.

Wat kan zo'n kenner zeggen als hij gekonfronteerd wordt met de nuchtere opsomming van de handelingen gedurende één dag militaire dienst? Hij zegt niets, hij wordt vaak woedend. Hij zegt dat het geen kunst is en om de anderen daarvan te overtuigen zal hij soms heel persoonlijk worden in zijn aanvallen op de maker.

Hij zal vlugger iets aksepteren dat zweveriger is, iets dat in het aanvaarde vakje van de kunst past. Dat kan niet meer verontrusten.

Zelfs de persoon, het voorkomen van de kunstenaar past in die gedachtengang. Iemand die zich opvallend anders gedraagt, praat of kleedt dan de

[p. 32]

doorsnee burger wordt vlug met een argwanend oog bekeken, zeker in een klein land als het onze. Argwanend tot iemand ontdekt dat het om een kunstenaar gaat. O, het is een kunstenaar. Dat klinkt zowat als een zucht van verluchting. Een kunstenaar is ongevaarlijk, die zweeft, dat is zeker geen lid van de Rote Armee.

Dat er zo'n ongeschreven kode bestaat die voorhoudt dat de werkelijkheid geen kunst kan zijn en de verbeelding wel, dat het eerste als gevaarlijk en het tweede als totaal ongevaarlijk wordt ervaren, kan ik met een voorbeeld illustreren.

Zo'n vijfjaar geleden vulde ik mijn literaire portemonnee nog aan met allerlei pseudo-journalistieke schnabbels. Een populair geïllustreerd weekblad vroeg mij op een bepaald ogenblik een sfeerstukje te maken over de handel in chinchilla's, de diertjes met die leuke en dure pelsjes. Populaire magazines houden nu eenmaal vooral van sfeer, minder van degelijke informatie.

Dat handeltje in chinchilla's floreerde in die jaren. Het waren vooral de minder kapitaalkrachtigen die hun spaarpotten aanspraken om zich in die vorm van belegging te storten. Een fokeenheid van acht wijfjes en één bokje kostte honderdtwintigduizend frank. Er werd een opbrengst van minstens vijftien percent van dat geïnvesteerd kapitaaltje gegarandeerd.

Ik kwam zo terecht bij gepensioneerde arbeiders, een mijnwerker bijvoorbeeld die drie van zulke fokeenheden had gekocht, een vierhonderdduizend frank, al zijn spaargeld stak erin. Wat bleek? Die handel in chinchilla's zat nogal korrupt in elkaar. En na enkele kontakten had ik geen zin meer in een sfeerstukje. De chinchillafokkers waren verplicht alles af te nemen van de verdelers, de hokken, het stro, de voederkorrels. Die voederkorrels kostten bij die verdeler 18,75 F de kilo. Bij een veevoederbedrijf kostte datzelfde voeder 8,25 F. Om maar één voorbeeld te noemen. Bovendien bleken de jonge diertjes onverkoopbaar. De verdeler liet ofwel niets van zich horen, of hij keurde de hem toegezonden pelsjes voortdurend af.

Ik wilde dat allemaal in een artikel verwerken. Ik kontakteerde toen ook nog even het belangrijkste Belgische bedrijf dat die chinchilla's verdeelde. Ik bracht die direkteur op de hoogte van mijn ervaringen en vroeg zijn repliek. Die repliek was een regelrechte poging tot omkoperij.

Ik schreef mijn artikel. Maar het magazine dat mij daartoe de opdracht had gegeven, publiceerde het niet. De redaktie was door een boos telefoontje van de direkteur van de chinchillafarm gealarmeerd. Ik zou me aan de telefoon onbeschoft hebben gedragen en als het artikel zou worden gepubliceerd, zou hij al zijn publiciteit uit het blad halen. Dat bleek toch een paar honderdduizend frank per jaar te zijn.

Met datzelfde artikel trok ik langs zowat alle redakties van de weekbladen die Vlaanderen arm is. Niemand

[p. 33]

durfde eraan. Ook niet in Nederland, Ik botste met mijn informatie, mijn werkelijkheid op een muur.

Toen deed ik het volgende, ik schreef een verhaaltje. Een niet zo best overigens, want de verbeelding kwam te weinig aan haar trekken. Ik schreef: er was een journalist... En ik vertelde het hele verhaal opnieuw. Het eerste weekblad dat ik het verhaal toestuurde, een weekblad dat overigens mijn artikel niet had durven publiceren, publiceerde wel het verhaal, met precies dezelfde informatie.

Maar nu was het literatuur. En literatuur is ongevaarlijk. Dat zijn verhaaltjes, dat is verbeelding.

Een groep kunstenaars zien het alternatief in het tonen van de werkelijkheid. De Amerikaanse beeldhouwer George Segal rekonstrueerde een benzinestation, met zelfs gipsen afgietsels van bedienden. De realiteit werd omgezet in een visuele taal. Men kijkt zoals in de grotten van Altemira. Wanneer onze voorouders een buffel op de wand van die grotten schilderden, was het waarschijnlijk met geen andere bedoeling dan tegen de kinderen te zeggen: kijk, als je zo'n dier ontmoet, neem dan zo vlug mogelijk de benen. Het moest er dus zo goed mogelijk op lijken.

In ons taalgebied is Enno Develing misschien de zuiverste beoefenaar van die weergave van de werkelijkheid. Voor zijn projekt ‘het kantoor’ nam hij tientallen interviews van bedienden af, andere leden van zijn team namen honderden foto's, anderen registreerden het geluid. Zo'n projekt bestaat dus uit visueel, geschreven en auditief materiaal. Het observeert gewoon, het dringt geen mening op. Het team of de kunstenaar heeft respekt voor zijn lezer of voor de kijker. Het geeft geen interpretaties, geen reakties, geen konklusies, het wil ook niks bewijzen.

Dat is niet makkelijk.

Zelfs in dat artikeltje als voorbeeld staan fouten tegen die regel. Hij heeft het overeen ‘harteloze wereld’. Dat is een interpretatie. De lezer hoeft de wereld niet harteloos te vinden omdat men iemand laat omkomen van de kou. Er staat: de auto van de ongelukkige. Dat, is ook een interpretatie. De steller van het artikel was van mening dat de man in de auto een ongelukkige was. Misschien oordeelde hij zijn lezers niet volwassen genoeg om zelf tot die konklusie te komen.

Ik zei het dan ook reeds: het stond in de Gazet van Antwerpen.

Zo'n projekt is geen kunst, geen anti-kunst, geen anti-anti-kunst, het is zonder meer. Het is ook geen kwestie van avant-garde, want ook dat is meestal een teruggrijpen naar iets dat al was. Het is ook geen kwestie van zijn tijd vooruit zijn, want dat kan niet. Men is altijd gewoon van zijn tijd. Zijn tijd vooruit zijn en dergelijke zijn gewoon romantische begrippen die in de verdoezelende romans thuishoren.

Nu denk ik dat ook hier de waarheid ergens tussen de verbeelding en de werkelijkheid ligt. Ik denk dat geen enkele kunstenaar van betekenis aan

[p. 34]

de werkelijkheid ontsnapt, zelfs al lijkt hij daar op het eerste gezicht ver van af te staan. Ivo Michiels bijvoorbeeld, nochtans iemand die niet zo onmiddellijk met de dokumentäre literatuur zal geïdentificeerd worden. En die zich in allerlei bochten wringt om toch maar zeker geen vlekje van dat genre op zijn imago te krijgen. Maar als hij een groepje kaarters bladzijden lang laat passen, dan is dat één van de puurste voorbeelden van observatie en registratie.

Daarentegen, als Buzatti zijn ‘tartaarse woestijn’ schrijft, een fiktief verhaal over een eenheid van het vreemdelingenlegioen die in een fort, eenzaam in de woestijn wacht op een vijand die nooit komt, dan werd er zelden een meer indringende anti-militaristische roman geschreven.

De kunstenaar zoals ik die zie, is degene die kreatief genoeg is om de werkelijkheid met dat tikje verbeelding te benaderen dat de informatie opnieuw doet funktioneren. Dat heeft te maken met authenticiteit. En authenticiteit is de waarheid in het midden tussen werkelijkheid en verbeelding.

Het werk van Rubens vertrok van levensechte modellen, maar als zijn doeken zouden verdwijnen, blijft er nog alleen een sentimenteel levensverhaal.

Het werk van Mondriaan ontstond cerebraal, leek haast pure verbeelding, maar als dat zou verdwijnen, blijft er een ideeënwereld achter. Dat relativeert de diskussies over is dat nu mooi of niet. De vraag of iets kunst is of niet wordt totaal bijkomstig. Kunst lijkt me dus altijd een mengeling van verbeelding en werkelijkheid, met naargelang de persoonlijkheid van schrijver of lezer, van schilder of kijker, meer nadruk op het één of het ander.