De Vlaamse Gids. Jaargang 63

[p. 18]

Willem M. Roggeman
Hedendaagse Poolse poëzie

Poëzie is in Polen altijd een belangrijke factor geweest in het nationale bewustzijn. In de jaren dertig was de avant-garde geconcentreerd rond de beweging van het ‘Catastrofisme’. Deze beweging werd reeds aangekondigd door Kasprowicz met zijn gedicht ‘Hymne aan de ondergaande wereld’. De gedichten uit deze periode werden gekenmerkt door katastrofische vizioenen van de naderende apocalips, die in 1939 zou realiteit worden met het uitbreken van de tweede wereldoorlog.

De verschrikkelijke vizioenen en symbolen van deze poëzie werden door de werkelijkheid overtroffen. Een groot aantal dichters kwamen om bij de opstand van Warschau in 1944. Onder hen waren de 23-jarige Baczynski en de 22-jarige Gajcy. Czechowicz sneuvelde bij de eerste bombardementen en vele anderen zijn in het ghetto van Warschau of in de gevangenissen van de Gestapo omgekomen.

Na de oorlog kende de Poolse poëzie, net als de Duitse trouwens, haar nulpunt, haar tabula rasa. Er was een totale breuk met het werk van de drie nestoren van de Poolse poëzie: Jaroslaw Iwaszkiewicz (geb. 1894), Mieczyslaw Jastrun (geb. 1903) en Adam Wazyk (geb. 1905), die nog behoren tot de grote traditie van het Europees humanisme.

De nieuwe poëzie begint met de bundel ‘Onrust’ van de 24-jarige Tadeusz Rozewicz (geb. 1921). Voor hem hadden alle traditionele technieken in de poëzie afgedaan. ‘Ik begrijp niet, dat de poëzie nog voortbestaat, alhoewel de mens, die deze poëzie - als tekentaal, die het onzegbare moet uitdrukken - in het leven riep, dood is. Voor mijn gedichten is de haat tegen de poëzie aanleiding en drijfkracht. Ik kom in opstand tegen het feit dat zij het einde van de wereld heeft overleefd. Alsof er niets gebeurd was. Onaangetast in haar wetten, gebruiksaanwijzingen, praktijk.’

Muzikaliteit, ritme, beelden, metaforen vond hij voor de poëzie een onnodige ballast. Hij wilde de poëzie herleiden tot haar uiterste eenvoud.

Tot in 1955 moest de Poolse poëzie naar het Russische voorbeeld het socialistisch realisme weergeven.

De grote vernieuwing kwam in 1956 met de gebeurtenissen van de ‘Poolse oktober’, na de machtsovername

[p. 19]

door Gomulka. Op hun congres verklaarden de schrijvers ‘een nieuwe koers in de richting van de waarheid’ te willen varen. De literatuur werd bevrijd van haar politieke verplichtingen. Zij mocht weer moeilijk, avant-gardistisch of traditioneel, realistisch of fantastisch worden.

Tymoteusz Karpowicz (geb. 1921) kwam omstreeks 1956-57 aan het woord. Alhoewel hij journalist is en thans hoofdredacteur van een weekblad in Wroclaw, heeft hij zich als dichter steeds vrij gevoeld van de actualiteit. Zijn poëzie is meestal sterk samengebald en vaak symbolisch geladen.

Miron Bialoszewski (geb. 1922) werd in 1956 het voorwerp van een heftige literaire rel. Hij stond bekend in Warschau voor zijn avant-garde toneel dat hij niet alleen schreef, maar ook zelf opvoerde met enkele vrienden in zijn appartement. Met zijn poëzie, sloot hij aan, zowel bij de Russische futuristen, vooral Chlebnikov, als bij de Franse surrealisten. Hij experimenteert op basis van de etymologie en van de semantiek. Zijn onderwerpen hierbij zijn echter alledaagse voorwerpen als kachel, deur of kast.

Wislawa Szymborska (geb. 1923) is één van de belangrijkste dichteressen in de moderne Poolse poëzie. Zij schrijft een sterk lyrische poëzie, al blijft er in haar verzen steeds een verhalend element over. Zij handelt steeds over de passies en de miserie van de mens, maar doet dit met een ironische afstandelijkheid.

De bekendste dichter van deze generatie, met Rozewicz, is Zbigniew Herbert (geb. 1924). Dit zijn trouwens ook de twee dichters, die het best vertaalbaar zijn.

Herbert vertoont de filosofische skepsis van de moderne moralist. In zijn subtiele, ironische lyriek ontdoet hij de oude en nieuwe mythologie van haar betovering. Hij verdiept zich in de studie van het verleden om beter het heden te ervaren en te begrijpen. Ook getuigt hij van een gedegen humanistische vorming. Herbert is doctor in de rechten en studeerde ook filosofie en kunstgeschiedenis. In zijn poëzie brengt hij een confrontatie van de eigen oorlogservaring met de klassieke cultuur van de Oudheid.

Een tweede generatie, geboren tussen 1930 en 1935, beleefde de oorlog nog als kind en schrijft een poëzie die los staat van de socialistische indoctrinatie uit de tijd van het stalinisme, maar ook het radicale experimenteren met de taal afwijst.

Tadeusz Nowak (geb. 1930) is een boerenzoon en dit feit speelt een grote rol in zijn poëzie. De volksverhuizingen van de dorpen naar de steden zijn een belangrijk verschijnsel in het naoorlogse Polen. Voor Nowak werd dit een persoonlijk probleem. Hij voelt zich een vreemdeling in een nieuw milieu en hij beseft dat hij bij zijn terugkeer in zijn dorp nog meer vervreemd zou zijn. Men heeft hem als een ‘boerensurrealist’ bestempeld. Zijn poëzie bevat beelden, die verwijzen naar de eerste waarnemingen van een boerenkind.

Bogdan Czaykowski (geb. 1932) was zeven jaar toen hij met zijn familie uit Polen werd gedeporteerd naar Noord-Rusland. Na talrijke zwerftochten door Iran en Afrika kwam hij in Engeland terecht. Hij studeerde aan de universiteit van Londen, maar be-

[p. 20]

sloot toch in het Pools te schrijven. Hij doceert thans Poolse literatuur aan de universiteit van Brits Columbia te Vancouver.

Jerzy Harasymowicz (geb. 1933) debuteerde in 1956 met de dichtbundel ‘Wonderen’. Deze titel geeft uitstekend de inhoud van zijn poëzie weer. Zijn gedichten zijn surrealistische sprookjes, waarin hij getuigt van een onuitputtelijke fantasie. Hij baseert zijn soms tedere, dan weer wrede humoristische verhalen in verzen op de eenvoudigste dingen, die hij om zich waarneemt. De middeleeuwse stad Krakau, waar hij leeft, wordt vaak in deze verzen uitgebeeld, maar vooral de bossen en dorpen uit het hoogland liggen hem nauw aan het hart. In deze gedichten is er ook dikwijls sprake van kastelen, vogels, prinsessen, paddestoelen en draken. De muzikaliteit van deze verzen gaat helaas bij een vertaling verloren.

Stanislaw Grochowiak (1934-1976) schreef een uitdagende poëzie, waarin hij vooral het lelijke, het miserabele en het makabere opriep. Naar de vorm was hij eerder traditioneel, maar hij verzette zich vooral tegen elk estheticisme. Zijn werk bevatte een vreemde spanning tussen symbolische en concrete elementen. Later genoot hij echter algemene erkenning als dichter en sedertdien vertoonde zijn poëzie de neiging om naar het zelfgenoegzame af te glijden.

Jaroslaw Marek Rymkiewicz (geb. 1934) speelt een verrassend spel met de klassieke vormen in de poëzie van de 17de en 18de eeuw. Hij debuteerde in 1964 met de bundel ‘Metafysica’ en werd onmiddellijk als één van de grootste beloften van de nieuwe Poolse poëzie ontvangen. In zijn poëzie weet hij op briljante wijze allerlei verrassende ideeën te stoppen, waarbij hij zich meestal tegelijkertijd op een historisch en persoonlijk vlak waagt.

Grochowiak en Rymkiewics zijn typische vertegenwoordigers van de ‘Generatie 60’, dichters die in de jaren zestig debuteerden en in hun vorm terugkeerden naar geijkte tradities en conventies. Sociale bewogenheid was deze dichters vreemd.

Hierop komt een reactie met de jongste dichtersgeneratie, die de benaming ‘Nieuwe Golf’ meekreeg en die sterk politiek geëngageerd is. De bekendste en belangrijkste bijdrage tot de vernieuwing van de jonge Poolse poëzie was de dichtbundel ‘In één adem’ van Stanislaw Baranczak (geb. 1946), die in 1970 verscheen als supplement van één der afleveringen van het tijdschrift ‘Oriëntering’. Deze bundel geldt als een manifest van de nieuwe dichtersgeneratie, alhoewel Baranczak reeds in 1964 tot de medestichters behoorde van de groep ‘Proby’ (Probeersels), samen met Wojciech Jamroziak, Marek Kosmider, Ruta Zylberberg, Ryszard Krynicki en Anna Maciejewska.

Van Baranczak verscheen in 1977 in Parijs zijn oorspronkelijk illegaal circulerende ‘Ik weet dat dit niet juist is’, waarin hij afrekende met de heersende ideologie in Polen.

Tot de belangrijkste vertegenwoordigers van de ‘Nieuwe Golf’ behoren verder Ryszard Krynicki (geb. 1943) Krystof Karasek (geb. 1943), Adam Zagajewski (geb. 1945) en Julian Kornhauser (geb. 1946). Zij worden door sommige critici soms ook be

[p. 21]

stempeld als de ‘contestatoren’.

Zagajewski en Kornhauser publiceerden in 1974 het manifest ‘De niet voorgestelde wereld’, waarin zij zich als anti-autoritair, anti-ideologisch en anti-militaristisch opstellen.

In Polen zijn een groot aantal boeiende en belangrijke dichters in verschillende strekkingen werkzaam. Hun bundels verschijnen meestal in grote oplagen en zijn vaak in een minimum van tijd uitverkocht, nog voor de eerste recensies zijn verschenen. Poëzie is in Polen immers een belangrijk verschijnsel. De dichter heeft er een grotere morele autoriteit dan de politicus. Het staatsbevel houdt dan ook rekening met hen en met hun invloed.