De Vlaamse Gids. Jaargang 62

[p. 39]

[Vervolg Het onbekende Suriname]

die tropische gebieden gevestigde Europeaan dan de oorspronkelijke bewoner. Tekenend is ook de toevloed van boeken over Indonesië van Nederlandse pen sedert het land vrij is. Een beetje laat voelen velen, die over enig talent beschikken en in Indië geweest zijn, zich geroepen te getuigen van hun belangstelling voor die hele archipelvol rassen en volkeren, die men toen men er nog rondliep met baboe en djongos aanduidde. Uitzonderingen zijn de onvolprezen Maria Dermout en Bep Vuyk. En op een geheel andere wijze E. du Perron. Deze drie echter hadden met het land Indië iets dat men bloedverwantschap kan noemen.

De vroegere kolonie Suriname en de Nederlandse Antillen genaamd, heeft totaal niet bevruchtend gewerkt op onze literatuur. Bij de oude schrijvers, zij die voor de tweede wereldoorlog schreven, vinden wij Albert Helman en Cola Debrot, de eerste uit Suriname afkomstig, de tweede van het eiland Bonaire. Albert Helman schreef echter niet als een Surinamer maar als een Europeaan over Suriname. Dat hij zich in zijn werk niet verdiept heeft over de problemen van zijn land is niet belangrijk. Iedere auteur is vrij in de keuze van zijn onderwerp en wie niet aangeraakt wordt door de problematiek zal een andere kant van zijn land kiezen om over te schrijven. Helman is in zijn beste werk de auteur van het zuivere gevoelsleven, van poëtische landschapsbeschrijving, van sfeer, van kinderleven zeker ook. Maar ondanks de invloed die zijn geboorteland zeker op hem gehad heeft, is hij een Nederlands schrijver. Hij behoorde tot de bezittende klasse en dat heeft gemaakt - niemand kan zijn eigen geboorte bepalen - dat hij door zijn opvoeding meer Europees dan Surinaams is. Het is wel duidelijk dat zijn land hem dierbaar was. Gevoelens van heimwee komt men in zijn werk tegen en ik spreek nu niet eens van de dramatiek van het zich in Europa in wezen niet werkelijk thuisvoelen. De sfeer van Suriname zit diep in zijn werk maar het volk van Suriname is hem toch vreemd gebleven.

Cola Debrot, minder vruchtbaar dan Helman, is even Europees in zijn werk op één uitzondering na. In zijn ‘Mijn Zuster de Negerin’ (1935) roert hij even in tederheid aan het rassenprobleem, aan den lijve ervaren.

Om nog even bij de Antillen te blijven: op Curaçao schreven Tip Marugg en Boeli van Leeuwen op Europese wijze. En met nadruk noem ik ‘De Slavenopstand’ van J. van de Walle. Hij heeft nog meer geschreven, o.a. ‘Herinneringen aan Curaçao’. Hij is een Nederlander maar dit boek heeft de ware smaak van het eiland.

Tot een jaar of tien geleden hebben wij moeten wachten tot de werkelijke bewoners van Suriname en de Antillen de pen gingen voeren. Maar toen zij dat eenmaal deden, deden zij dat ‘with a vengeance’. Op Curaçao waren het Frank Martinus Arion met zijn roman ‘Dubbelspel’ en Sonia Garmers met haar lichtere kleine boek: ‘Lieve Koningin, hierbij zend ik u mijn Dochter’.

Voor Suriname is het de jonge schrijfster Bea Vianen die het wezen van haar landgenoten kenbaar en herkenbaar heeft gemaakt. En om haar werk is dit artikel begonnen. Bea Vianen is op dit moment onderwijzeres in

[p. 40]

Amsterdam en woont in het afzichtelijkste van alle moderne mensenpakhuizen genaamd de Bijlmermeer. Is het een wonder dat zij in een interview gezegd heeft dat zij haar boeken schrijven moest ‘om niet van heimwee kapot te gaan’?

Nu heeft heimwee doorgaans de neiging de mens die daarmee behebt is, er toe te brengen datgene waar hij zo naar verlangt te gaan verheerlijken en verfraaien. Maar zie, verheerlijking en verfraaiing zijn nu precies de laatste begrippen die aan het werk van Bea Vianen te pas komen. Integendeel, de schoonheid en geheimzinnigheid van het tropische land kunnen haar, wat je noemt, gestolen worden. Zelf zegt zij wel dat haar eerste boek, ‘Sarnami, hai’, zo vol (zit) met natuurbeschrijving en Surinaamse sfeer’, maar ik verzeker u dat speciaal het eerste artikel minimaal aanwezig is. Ik ben in Suriname geweest en ik zou nog kunnen delireren over de onvoorstelbare schoonheid van de groeisels en bloeisels en over het gevarieerde getierelier, geklok en gefluit van de vogels. Neen, Bea Vianens Suriname is niet het land van de toerist maar het land van de bewoner. Het is het land van de houten krotten en de modder, van de hongerige mensen in vodden, het land van het onrecht en de bekrompenheid. Het is het land waarin Hindostanen en Javanen, een eeuw geleden als contractarbeiders binnengekomen, elkaar het licht in de ogen niet gunnen, en beiden veracht worden door de negers, de Creolen, eerder als slaven ingevoerd. Voeg daarbij nog wat blanke en zwarte Nederlanders, een handvol Indianen en een eindeloze reeks mengsels in kleur variërend van koffie verkeerd tot bittere chokolade en je hebt de gegevens in het land van Bea Vianen. En ieder ras vindt het zijne alleen zaligmakend, godsdiensten bestrijden elkaar en vooruitkomen ten koste van vrijwel alles en iedereen in de wereld is ieders streven. Je zou bijna zeggen dat de bevolking van Suriname dat regelrecht van de Nederlandse geleerd heeft.

Maar het schijnt dat dit verscheurde land begint te ontwaken, want als dat niet het geval was zouden wij geen Bea Vianen hebben, die hoewel ontwaakt, nochtans een kind uit en van het Surinaamse volk is gebleven. Zij voelt zich Surinaamse en haar totale instelling is Surinaams, ondanks de Europese ontwikkeling die zij heeft opgedaan. Zij tracht haar wijze van denken niet in Europese richting te wringen en haar verlichte denkbeelden blijven Surinaamse denkbeelden. Zij leeft met het volk, zij voelt het aan, zij kent de sociale en morele problemen aan den lijve. Van deze kennis getuigt zij echter zonder dat haar werk aan tendens onderhevig is. Zij schrijft niet op de basis van kritiek en zendt geen verwijten uit aan de vroegere bezitters. Zij zoekt geen fouten in het verleden. Zij geeft een beeld van haar land zoals het nu, op dit ogenblik, is, beter, zij geeft de mensen die er wonen en hun benauwende situatie. De kritiek zal de lezer er zelf in moeten leggen, want Bea Vianens boeken zijn zuivere romans, het is zuiver literair werk. Toch zou ik mij geen betere, meer de belangstelling opwekkende en tot bewogenheid oproepende methode van aanbieden kunnen voorstellen dan juist deze romans. Haar uit-

[p. 41]

beelding van mensen en hun situaties is zo scherp in zijn natuurlijkheid dat je die al aanvaard hebt voor het tot je doordringt hoe goed die eigenlijk is. Haar sterkste punt is wel haar dialoog, uitermate levendig en authentiek, terwijl er toch geen sprake is van copiëren van een realiteit.

Kan men eigenlijk wel spreken van een volk bij zoveel verscheidenheid en gescheidenheid? In elk geval is het zo dat Bea Vianen behoort to de grootste groep: de Hindostaanse.

Haar voornaamste werk, waarmee zij ook haar naam gevestigd heeft zijn de drie hier behandelde romans.

‘Sarnami, hai’ - Suriname, ik ben, - heeft wel een autobiografische basis maar het is en blijft een roman. Ter vergroting van de afstandelijkheid noemt de schrijfster haar voornaamste figuur gewoonlijk S. en pas op den duur ontdekt men dat het meisje Sita heet. Zo duidt zij ook het later geboren kind aan met ‘de jongen’. Het meisje Sita leeft in het huis van haar Creoolse vader, haar moeder is dood en haar jongere broer is ondergebracht bij een Hindostaanse familie die min of meer ondergeschikt is aan Sita's vader, maar hem aan alle kanten bedriegt. De situatie is voor een niet-Surinamer wat moeilijk te vatten, verhelderend is dat men in het oog houdt dat de man, de vader, in dit land de almachtige is. Zijn wil is wet, ook al blijft hij als verzorger van zijn kinderen in gebreke. Dit aspect komt men telkens tegen in Vianens romans. Sita ziet hoe haar vader te grazen genomen wordt, maar zij kan niets zeggen.

Sita's vriendin Selindah is een Mohammedaanse. Zij wil trouwen met een Hindoe. Als haar vader achter deze plannen komt, wordt zij grondig afgerost ten aanschouwe van de hele omgeving. Maar het paar weet een middel, een dwangmaatregel ten bate van het fatsoen. Selindah wordt zwanger en na veel wanhoopsmisbaar bekeert haar geliefde zich in de kortste keren tot de Islam en het huwelijk wordt met veel vertoon voltrokken. Opvallend is dat men zoveel kosten maakt bij een huwelijk. Deze show kost de toch arme mensen zoveel, dat een gezin daar jarenlang krom voor moet liggen, als ik mij wel heb laten inlichten. Maar een mens moet toch wat hebben in zijn leven en schaamte is, als ik het goed begrijp, de sterkst ontwikkelde karaktereigenschap van de Surinamer.

In Sita groeit het zelfbewustzijn. Zij is heel intelligent en maakt het plan via die eigenschap verder te komen. Zij wil verder leren en dan naar ‘Holland’. Want dit is wel duidelijk: studeren, naar Holland, met daarbij gevoegd een zo licht mogelijke huid waren de idealen van de gemiddelde Surinamer. Maar de liefde belaagt ook Sita en haar geliefde, die veelbetekend Islam heet, bedriegt haar zodat ook zij zwanger wordt. Zij trouwt wel met de man, maar weet zich met oneindig veel list en ten koste van veel ellende van hem te ontdoen. De weg is vrij, maar zij moet haar kind afstaan aan ‘het vuil van je familie’.

In ‘Strafhok’, haar tweede roman, spitst zij haar problematiek toe op speciaal die gesloten gemeenschappen, de strafhokken zoals zij ze noemt. De voornaamste figuren zijn hier twee mannen, twee onderwijzers.

[p. 42]

Een onderwijzer is een figuur van gezag in de Surinaamse gemeenschap en loopt dientengevolge nog meer in de kijker dan de gemiddelde mens. Nohar, hoofdonderwijzer van de muloschool, afkerig van het strafhokkenstelsel maar niet voldoende om aan die afkeer alles op te offeren, wordt heen en weer gerukt tussen zijn Javaanse vriendin Roebia en de verliefde Hindostaanse Jamillah, die mohammedaanse is. Uiteindelijk stuurt hij beiden de laan uit.

De tweede hoofdfiguur is Raymond. Hij heeft in Wageningen gestudeerd, heeft zijn studie niet afgemaakt en is naar zijn land teruggekeerd. Deze man zit aan twee kanten in de knel, want hij is ook nog homosexueel, iets ongehoords in Suriname indien het openlijk beleden zou worden. Deze en nog andere persoonlijke conflicten in deze verziekte maatschappij worden helderen boeiend belicht waartoe Vianens talent voor dialoog - ik wees daar al op - in hoge mate meewerkt.

Het meest onthutsende van deze roman is de wijze waarop de auteur achter de persoonlijke strijd, de dreiging oproept van een nationaal conflict; een opstand die zich echter niet realiseert. Een Javaan, wiens dochtertje door een machtsmisbruikende opzichter verkracht is, neemt het recht (eigenlijk niet ten onrechte, want wie zou zich van de klachten van de arme stakker iets aantrekken?) in eigen hand en doodt de misdadiger. Ondanks verzachtende omstandigheden, het schandelijke gedrag van de gedode, de jarenlange onderdrukking, veroordeelt de Nederlandse rechter de Javaan tot vijftien jaar cel. Het begint te gonzen onder de jongeren vooral door de wijze waarop de opgeroepen getuigen in het proces behandeld worden. Zij - en onder hen zijn de hoofdfiguren - spreken openlijk hun protest uit. Meer doen zij niet. Enige protesterenden worden opgepakt en tot een maand hechtenis veroordeeld, studenten onder hen wordt hun beurs afgenomen. Maar de rel die ontstaat ontaardt toch weer in een rassenrel. Het volk is nog geen volk.

In haar derde roman ‘Ik eet, ik eet, tot ik niet meer kan’, spitst Vianen haar problematiek toe op de (wan)opvoeding van een gemiddelde schooljongen. Via relaties (dat schijnt daar altijd zo te gaan) wordt de jongen Richenel geplaatst in een halfbakken internaat in de stad. In dit boek ontmoeten wij naast de overheersende macht van de man, die andere: de grootmoeder. ‘Ouma’ regeert met haar willekeur haar dochter en de zoon van deze, Richenel. De oude vrouw ringeloort iedereen met haar bijgeloof, haar bemoeizucht, haar machtswellust, niet te vergeten haar onmenselijke domheid. Geen wonder dat de vader van de jongen, een Indiaan, is weggelopen. Dagelijks krijgt de jongen te horen dat hij net zo lui is als zijn vader. De oude negerin leeft nog altijd van de glorie van het ‘goeverneurshuis’, waar zij geslaafd heeft. Valse schaamte en zelfoverschatting zijn haar voornaamste trekken.

De school waar de jongen op terecht en in de kost komt, staat onder beheer van mevrouw Kooi, trots op haar lichte huid, ongelukkig in haar huwelijk, proberend haar onbevredigde sex op de aantrekkelijke jon-

[p. 43]

gens te verhalen. De jongens lijden honger, zij verachten hun opvoeders, zij stelen uit nood. Over dit stelen zegt Bea Vianen in een interview: ‘Vooruit komen in de wereld is een fundamenteel gegeven waar hard aan gewerkt wordt. Doet er niet toe op welke manier, als er maar aan gewerkt wordt. Moet je stelen om je doel te bereiken dan moet je dat ook doen als je er maar voor zorgt beschermd te worden door de god van de dieven. Leugens en bedrog zijn christelijke begrippen.’

Armoede en rassenstrijd, huichelarij en woekerende emoties beheersen het hele milieu. Uitstekend is de wijze waarop Vianen een beeld geeft van de verhouding tussen de jongens onderling: hun verlangen naar de, de verleidster uithangende, meisjes, hun vriendschap, hun solidariteit, hun afkeer van de volwassenen, hun bedriegerijen, hun genegenheid en hun hulpeloosheid uiteindelijk. De vlucht van drie jongens van verschillend ras moge wijzen op een mogelijk samengaan van de jongste generatie. Men zegt dat schrijvers voorspellende geesten zijn.

Laten we hopen dat Vianens met veel talent geschreven en subtiel gerealiseerde drama's over een land dat geen Nederlander onverschillig behoort te laten, ook in Suriname aanvaard worden en zullen leiden tot een zelfinzicht dat men daar hard nodig heeft. Heel wat harder dan rassisme, taalkwesties, status en meer van dergelijke niet fundamentele zaken.