De Vlaamse Gids. Jaargang 60

[p. 69]

Marc Bruynseraede
J.M. Legrand: het ongewone van het gewone

Clichees zijn stoplappen voor onprecieze redeneringen. Een redenaar die zijn betoog laat uitmonden in ‘algemeen geldende waarheden’ verbergt vaak met een ‘wijze’ uitspraak dat hij niet heel precies weet waar hij het over heeft.

Zo is het ook in de schilderkunst. Schilders die hun uitdrukkingskracht de moeten hebben van ‘algemeen geldende waarheden’ bewijzen dat hun visie of persoonlijkheid maar al te vaag en te onscherp is. Het zijn geen grote lichten.

Grootheid is te vinden bij deze kunstenaars die in het allereenvoudigste voorwerp een verslindend gevoelen kunnen leggen, die in het doodgewoonste voorwerp het meest ongewone gevoelen kunnen uitdrukken en vandaar het gewoonste ding ook on. de gewoon maken.

Nu heeft de geschiedenis van de schilderkunst genoegzaam aangeals toond dat dit ‘meest ongewone gevoelen’ vaak niet MOOI moet zijn om grootheid te bezitten. Denken we maar aan de uitspattingen van Pieter Brueghel en de gruwelijke taferelen van Jeroen Bosch. Deze werken kunnen bezwaarlijk ‘aantrekkelijk’ genoemd worden. Toch getuigen ze van een visionaire verbeeldingskracht. En met verbeeldingskracht bedoel ik hier niet fantasie maar de kunde om een idee of gevoelen in beeldtaal om te zetten.

Doch sprekend over grootheid en schoonheid stoten wij op één van de meest hardnekkige misvattingen over kunst. Deze namelijk die zegt dat kunst mooi moet zijn, dat zij moet bijdragen tot verfraaiing van het leven, tot rustgevende ogenstreling. Die zegt dat het kunstwerk het contact moet zijn met De Schoonheid, met Het Hogere, alsof dan alle andere indrukken, gedachten, gevoelens niet-menselijk zouden zijn en niet in de kunst aan bod zouden mogen komen.

De kunsthandel maakt zich trouwens dankbaar meester van deze hang naar het schone om bepaalde genres te promoveren tot ‘toonaangevende kunst’, om haar artistiek-minderwaardig materiaal aan de man te brengen. De kunsthandel maakt van de nood (naar schoonheid) een deugd en laat de commerciële belangen prevaleren op de artistieke waarde van de koopwaar.

Kunsthandelaars zijn immers geen

[p. 70]

‘trendsetters’. Zij richten zich naar werk dat ‘IN’ is. Met een meesterwerk dat niet verkoopbaar is, is de kunsthandelaar niet gebaat. Derhalve bevestigt de kunsthandel de bestaande smaak.

Waarachtige kunst daarentegen stoort zich niet aan de ‘heersende tendensen’ en is daarom wel eens moeilijker toegankelijk. (We verklaren dit aanstonds nader). Ook deze schijnbare ontoegankelijkheid is een kaart die in het voordeel van de kunsthandel speelt. Daardoor kunnen immers onbeduidende tot nietszeggénde werken met het grootste gemak en de fraaiste superlatieven tot ronkende kunstwerken verheven worden. Een dergelijk schilderij wordt door de handige kunstverkoper met de nodige extase van een ‘diepverborgen zin’ voorzien. Dat maakt wel enig ‘nuttig effekt’ bij het gros der kopers. Maar goed, waarachtige kunst stoort zich niet aan heersende tendensen evenmin als heersende kunsthandelaars zich storen aan waarachtige kunst. Wat bedoelen wij nu met ‘waarachtige kunst’ en met ‘toegankelijkheid’. Laat mij U dit verklaren via een voorbeeld uit de praktijk.

De dag van vandaag schijnt haast niemand in onze kontreien zich nog te realiseren dat er in de tweede helft van de vorige eeuw zoiets bestond als het ‘Symbolisme’. Een kunstrichting die, chronologisch gezien, schatplichtig was aan de romantiek en die, over het impressionisme heen, de voorloper kan genoemd worden van het expressionisme en nog meer van het surrealisme.

Thans, na de weinig picturaalexpressieve avonturen der jongste strekkingen staat dit symbolisme weer op het punt onder de algemene belangstelling te komen. Reeds in het begin van de jaren zeventig kon men overzichtstentoonstellingen van symbolisten bezoeken te Turijn, Londen, Chicago, Keulen, Berlijn, München. In Groningen vond er in 1972 een tentoonstelling plaats van de Duitse Schilderkunst van de allegorie en symboliek (1870-1900) en in 1976 zullen ook onze Koninklijke Musea voor Schone Kunsten te Brussel een tentoonstelling wijden aan de symbolistische strekking.

Men kan zich de vraag stellen waar deze plotse interessegolf vandaan komt daar de werken die uit deze strekking ontstonden meestal beschouwd werden (en worden) als ‘slechte’ plastische kunst. Beeldende kunst als deze, die het moet hebben van het verhaal, zondigt tegen een elementair esthetisch principe, zo leert mij de catalogus van de tentoonstelling te Groningen.

Deze schilderijen interpreteerden vaak literatuur, muziek en mythologie. Bovendien waren ze in hun voorstelling erg triviaal, ze vervreemdden van de alledaagse werkelijkheid en deden dus een beroep op de fantasie van de toeschouwer, op zijn vermogen om de dingen niet te nemen zoals ze zijn. Al deze elementen riepen in het verleden de nodige ergernis op en leidden niet zelden tot een brutale afwijzing van dit soort kunst.

Waarom komt men er dan nu weer mee op de proppen?

Misschien omdat in deze werken, spijts hun ‘verhalend karakter’ een zekere ‘grandeur’ aanwezig is die

[p. 71]

[p. 72]

niet bepaald kan toegewezen worden aan de relativerende, realistische strekkingen der laatste jaren.

Ja, hoe onwaarachtig de symbolistische schilderkunst ook mag lijken, misschien schuilt er toch een visie achter waarvoor de publieke belangstelling nu weer vatbaar schijnt te zijn in het hedendaagse denkpatroon waar geen plaats meer voor grootsheid aanwezig is. Het principe van het heldendom is gesneuveld op het slagveld van de sociale revolutie, heeft afgedaan sinds de uitspraak: ‘Alle Menschen werden Brüder’.

Laat de nood aan een nieuwe grandeur zich weer gevoelen en worden de symbolistische werken daarom dan ook toegankelijk?

Met deze redenering zou dan ook het bewijs geleverd zijn dat het grote publiek maar vatbaar is voor waarachtige kunst - of het nu symbolistische kunst is of andere doet er niet toe - in de mate dat deze kunst aansluit bij de ‘heersende smaak’.

Daarmee is dan ook te verklaren dat on-modische kunstenaars als J.M. LEGRAND slechts door insiders gekend zijn en dat LEGRAND, spijts meer dan vijftig tentoonstellingen over de laatste tien jaren, voor het grote publiek praktisch onbekend is gebleven.

Waarom dit hele betoog over het gewone en ongewone, over het ‘maken’ van kunst en kunstenaars door de kunsthandel en over het symbolisme vooraleer de naam LEGRAND gevallen is? Eenvoudig omdat zijn werk slechts doorheen deze begrippen kan benaderd, verklaard en begrepen worden.

LEGRAND is inderdaad een ongewoon kunstenaar, is inderdaad afkerig van elke heersende strekking en is naar de geest op vele punten nauw verwant met de vroegere symbolisten.

De kunstkritiek heeft zich ‘uitgesloofd’ hem in één of ander vak onder te brengen. In de periode 1962-72 werd zijn werk gekwalifieerd als ironisch realisme, magisch of fantastisch realisme of zelfs als surrealisme.

Maar deze kwoteringen zijn slechts pogingen om LEGRAND in één of andere ‘algemeen geldende waarheid’ onder te brengen. De werkelijke artistieke waarheid is wel wat complexer dan dat.

Twee voor de hand liggende vaststellingen kunnen wij maken: de alledaagse werkelijkheid is een standvastig uitgangspunt voor zijn werken en de figuratieve vorm is een even getrouw als moeizaam verworven uitdrukkingsmiddel.

Doch wie de dag van vandaag realistisch en figuratief wil schilderen moet wel iets méér in zijn mars hebben om de toeschouwer iets ‘te vertellen’. En de manier waarop LEGRAND iets wou en wil vertellen heeft men bestempeld als ironisch, magisch, fantastisch of surreëel om het kind een naam te geven. Hij maakte in de periode van '62-72 gebruik van middelen als schaalvergroting of -verkleining, collage elementen die nauwelijks te onderscheiden waren op olieverfschilderijen of aquarellen, andere trompe l'oeil-effekten en hij assembleerde - nu nog - vaak tegen elkaar opbotsende, bevreemdende elementen.

Sterke voorbeelden uit deze periode zijn het poëtische landschap

[p. 73]

‘Wintervlucht’ (afbeelding 1) en het staalkoude - en dan ook zilverig blauw-grijze - hersenstel dat als een ordinaire bloemkool gemanipuleerd wordt (afbeeld. 2)

Hoe het ongerepte landschap bezield wordt door een zwerm kristallen vogels (een nog weerkerend motief) en hoe ijzig-beklemmend de geest zich laat gevoelen in de greep van de luchtgekoelde techniek.

In het eerste werk zijn zowel realistische als symbolistische elementen aanwezig, terwijl het tweede werk haast integraal symbool is. Kan men zich ‘Wintervlucht’ voorstellen zonder de overvliegende vogels? Het zou een mooi tafereeltje zijn zonder meer maar het zou niet spreken van de persoonlijke gesteltenis, van de visie van LEGRAND.

Elementen van magie of fantastiek, ironie of surrealisme kunnen hier wel een zekere invloed hebben doen gelden doch het werk in zijn geheel beschouwd is anders en méér dan dat.

Vergeleken met het werk van 1962-72 zijn de creaties van de laatste drie jaren geëvoleerd naar een doorgedreven vakmanschap, zowel in kompositie als in accentuering van de onderwerpen en naar een dwingende soberheid. Via een absolute vormbeheersing ontwortelt LEGRAND zich aan het keurslijf van de materie om tot een indringende vergeestelijking te komen, om tot expressie te komen van zijn visie.

De visie komt op de voorgrond, het onderwerp is slechts een middel tot. Deze geestelijke drijfveer is uitgedrukt in een meesterlijk gehanteerd perspektief in ‘A. Wiertzstraat’ (afbeelding 3). LEGRAND heeft de zelfmoordenaar van Antoine Wiertz geplaatst in de context van de desolate buurt waarin het A. Wiertz-museum te Brussel gevestigd is. Maar hij heeft meer dan dat gedaan: het verscheurde beeld van deze straat geeft uiting aan zijn gevoelens van wanhoop en uitzichtloosheid die hij heeft ondergaan bij het aanschouwen van het verval waarin de eertijdse glorie hier verkeert, bij het besef dat bepaalde waarden door de tand van de twijfel zijn aangevreten. En toch loert hier nog de schone met de ‘Rozeknop’ achter het hoekje.

Dubbelzinnigqeid of werkelijkheid? Ook het losrukken van de elementen uit hun tijdsverband: de ‘zelfmoordenaar’ en de ‘A. Wiertzstraat’ en het versmelten ervan tot een nieuwe eenheid roept bevreemding op. Is de werkelijkheid mythe of is de mythe werkelijkheid? Dat is LEGRAND.

Ook in ‘Grenspost Hades’ (afbeelding 4) brengt LEGRAND elementen bij elkaar die op het eerste gezicht vreemd zijn aan elkaar.

Deze techniek van associatief denken onderstreept de visie waarop de uitbeelding berust doordat zij de vraag oproept naar de samenhang der dingen. Wat is de zin van deze samenhang? Wat hebben hier de griekse zuilen met auto's te maken. En wat heeft de turbulente lucht te maken met dit troosteloze aardse tafereel van verval en verwording?

Drukt deze lucht de grootse, nutteloze vrijheid uit die heerst over een wereld die zichzelf, overgeleverd heeft aan de techniek - de nieuwe goden van de Olympos - en die zich willoos naar haar lotsbestemming laat voeren? Het assembleren van

[p. 74]

dergelijke bevreemdende elementen tot een mysterieuze menselijke eenheid roept bij mij de woorden op van Baudelaire: ‘Er is in ieder mens op ieder ogenblik een dubbele lotsbestemming aanwezig: deze die naar het goddelijke verwijst, de andere die naar het duivelse is gericht.’ Deze tweevoudige determinatie van alle menselijk denken en handelen verweeft LEGRAND op symbolistische wijze meermaals tot een verwarrende doch diepzinnige eenheid.

In de betekenis die hij aan concrete voorwerpen geeft, in de conclusie die hij eruit trekt en in zijn werken verbeeldt rukt hij stenen uit hun steenzijn los, worden de lichamen opgetild tot spirituele ervaringen of, om het met een vers van Paul van Ostaijen te zeggen:

Soms dringt de drang de droom tot een gestalte

en wordt het lichaam droom.

Dit is de symbolistische lyriek van J.M. LEGRAND. Zo ervaart hij het gewone als iets zeer ongewoons. En zo wordt een confrontatie met zijn werk niet alleen een ongewone ervaring maar - over de drempel van de verwondering heen - een schokkende of ontroerende gebeurtenis.

LEGRAND belijdt een geloof in de nieuwe mens die de oermens is van de twintigste eeuw. Dat hij dit met een ongelooflijk picturaal vakmanschap doet maakt zijn stoute dromen des te indringender, maakt de waarachtigheid van zijn hevig-brandende gevoelens zichtbaar en geloofwaardig.

Marc Bruynseraede

(Van 30 oktober tot 16 november vindt een Legrand-tentoonstelling plaats in de Standaardgalerij te Antwerpen)