De Vlaamse Gids. Jaargang 60

[p. 42]

Paul de Wispelaere
Nieuwe essays van Pierre H. Dubois

In ‘De verleiding van Gogol’, het nieuwe essayboek van Pierre H. Dubois, worden, op de inhoudstafel afgaande, een aantal nogal uiteenlopende onderwerpen behandeld: het schrijverschap van Gogol, de essays van Marcellus Emants, de figuur van Jan Greshoff, de dagboekaantekeningen van Maurice Gilliams, de briefwisseling van Belle van Zuylen en Constant d'Hermanches.

Dit betreft dan de langere essays, maar er zijn ook zes kortere stukken, bijeengebracht onder de titel ‘Memorandum’, die ondermeer handelen over Ed. Hoomik, Marnix Gijsen, Jacobus van Looy's Zebedeus, en de realiteitsillusies van Enno Develing. En bovendien wordt het boek afgesloten door een werkelijk sluitstuk: een doordringende analyse van en beschouwing over de aard en functie van het eigen schrijverschap, en feitelijk een synthese van het hele boek.

Deze laatste opmerking betekent dat het boek, verre van heterogeen te zijn, door en over de diversiteit van de onderwerpen heen, een hechte eenheid vormt.

In een algemenere zin ligt deze eenheid al in het feit dat elk van de opgenomen essays duidelijk het stempel van de auteur draagt. En hiermee bedoel ik dit: schrijvend over anderen schrijft Dubois wezenlijk altijd ook, in de derde persoon over zichzelf, of anders gezegd: doordringend in de subjectiviteit van anderen, objectiveert hij deze in zijn schriftuur, waarin hij tegelijk zichzelf objectiveert.

Dit openbaren van anderen vanuit zichzelf, en deze zelfopenbaring vanuit anderen, deze dialectiek van objectiviteit en subjectiviteit, kenmerkt bij uitstek Dubois' essayistiek, en maakt er de originaliteit en aantrekkelijkheid van uit. Het maakt die tot een vorm van literatuur, waarin creatieve intuitie en analyserend-kritische beschouwing in elkaar opgaan, en elkaar geen moment kunnen missen. Vandaar ook dat er geen wezenlijk verschil bestaat tussen Dubois' essays en romans: beide zijn slechts door hun graad van middelijkheid of onmiddellijkheid te onderscheiden vormen van dezelfde schrijversexpressie.

Het is dan ook zeer terecht dat Dubois zelf in zijn inleiding opmerkt dat hij de figuren en onderwerpen waar-

[p. 43]

over hij schrijft eigenlijk ook als personages of situaties beschouwt, zoals hij die in zijn romans behandelt.

Dit toont zijn inzicht in zijn eigen werk aan, een eigenschap waarover lang niet alle auteurs beschikken, maar die bij Dubois een aspect is van de luciditeit die een opvallend kenmerk van zijn hele oeuvre is. En het sluit ook de reden in zich waarom hij zo scherp de scheidingslijn trekt tussen kritiek en essayistiek als literaire expressie, d.w.z. als specifieke uitingsvormen van een schrijver, en de literatuurstudie met wetenschappelijke pretenties, waarvan hij zeker het eigen belang niet ontkent, maar die hij zeer terecht als een bezigheid van de theoretiserende lezer beschouwt.

Vanuit het standpunt van de auteur mist het van elkaar loskoppelen of antinomisch tegenover elkaar stellen van begrippen als ‘schrijver’ en ‘mens’, ‘literatuur’ en ‘leven’, ‘esthetiek’ en ‘ethiek’, ‘autonomie’ en ‘engagement’, volgens hem dan ook elke reële grond.

Polemische opmerkingen en kritische beschouwingen over dit probleem vindt men over het hele boek verspreid, en ik signaleer in 't bijzonder de boeiende bladzijde over de ambivalente houding van Sartre tegenover Flaubert, en de rake manier waarop Daniël Robberechts enkele keren van antwoord wordt gediend.

Een algemeen gevolg van Dubois' opvatting van het essay is trouwens dat de door hem behandelde figuren duidelijk in twee categorieën uiteenvallen, die welke aanleiding geven tot vormen van zelfherkenning en identificatie (zoals Gogol en Emants), en andere waartegen hij zich met rustige beslistheid afzet (als Robberechts en Develing).

Mede door deze antithetische gerichtheid krijgt zijn boek een zeer levendige spanning. Hoe nauw hij het anderzijds met de objectiviteit neemt, blijkt misschien wel het duidelijkst uit het grote essay over Gresshoff, tot wie hij een leven lang in een intieme relatie heeft gestaan, en van wie hier een magistraal portret wordt wordt getekend, waarin het bevoorrechte kenvermogen van de vriendschap op geen enkel moment door emotionele factoren wordt vertroebeld.

Dit portret, dat grotendeels op een zeer uitvoerige, nog onuitgegeven briefwisseling steunt, is trouwens ook literair-historisch van groot belang.

Tot zover dus over de eenheid van het boek in ruimere zin. De eenheid in engere zin is uiteraard niets anders dan een in 't bijzonder naar voren komend bestanddeel daarvan.

Ze ligt in het centrale thema van de authenticiteit en oprechtheid van de schrijver - ‘beide niet te beschouwen als deugden, maar als condities’ - dat, met nuanceringen, in alle essays terug komt.

De auteur zelf geeft er deze omschrijving van: ‘Authenticiteit betekent dat ik mij conformeer aan de natuur van wat als vanzelf uit mij voortkomt, en oprechtheid dat ik niet probeer dat te veredelen’. Deze definitie wordt bepaald door een opvatting van het schrijven als zelfexpressie, d.w.z. als ontdekking van de eigen waarheid, als ‘confrontatie met het probleem van de eigen eerlijkheid, de trouw aan

[p. 44]

zichzelf boven de hypocrisie der idealistische moraal’.

Dit is, met andere woorden wat men Dubois' realisme kan noemen, en ik ken in dit opzicht haast geen Nederlandse teksten die minder plaats voor illusie en verblinding laten, maar tegelijk ook van een diepere solidariteit getuigen van de schrijver met de mens, indien wij deze laatste willen blijven beschouwen als het enige wezen, dat scherp en onvertroebeld kijkend en denkend, trouw aan enkele overtuigingen, maar ook kritisch waakzaam daartegenover, misschien in staat is de wereld uit de klauwen van de mens zelf te redden.

Dubois weet uiteraard dat er ook andere opvattingen van de literatuur en het schrijven bestaan - zoals het pamflettaire schrijven als het bewust maken van een ‘autonoom tekstobject’, zoals het bij sommige vertegenwoordigers van de nouveau roman nog steeds gangbaar is - en een confrontatie ermee gaat hij allerminst uit de weg, wel integendeel: hij toetst er voortdurend zijn eigen opvattingen aan en verdedigt die ertegen, omdat het zijn eigen opvatting, zijn eigen waarheid, zijn eigen schrijverschap, en dit betekent: zijn eigen levensvoorwaarde is.

In dit opzicht kan men zijn nieuwe boek - zoals trouwens zijn hele oeuvre - ook weer beschouwen als een ‘houding in de tijd’, titel van zijn eerste essayboek.

En ik durf, sprekend uit ervaring, zeggen dat er moed voor nodig is om, in deze tijd waarin het schrijverschap als expressie van individuele waarheid, die in vele opzichten een paradoxale expressie is, van alle kanten wordt aangevallen en verdacht gemaakt, zijn eigen schrijverswaarheid met tegelijk zo sterk, bindende overtuiging en illusieloze onthechting gestand te blijven als Dubois het doet. Maar het is natuurlijkjuist deze moed, voor hemzelf de conditio sine qua non van het authentieke schrijverschap, die zijn geschriften zo onvervangbaar en belangrijk maakt.

In het autobiografische slotstuk lezen we: ‘De vraag blijft of het vermogen tot zelf expressie naar de ontdekking van zichzelf leidt of dat de angst voor die ontdekking het vermogen misbruikt om een verzoening te beproeven tussen mijzelf en het maatschappelijk patroon.’

Dit laatste is namelijk altijd het verwachtingspatroon van anderen, en eraan toegeven leidt tot zelfvervalsing. In geobjectiveerde vorm wordt dit probleem in vrijwel alle stukken uit het boek aan de orde gesteld, en het bepaalt ook de titel ‘De verleiding van Gogol’. Het betreft hier namelijk precies de verleiding tot zelfvervalsing waaraan Gogol, in Dubois' interpretatie, vanaf een zeker moment heeft toegegeven, en waardoor zijn hele leven ‘een onophoudelijke vlucht is geweest voor zichzelf in reizen, fantasie en leugens, in hypocrisie. (...)

Hij probeerde er zich van te overtuigen, dat het zijn plicht was zijn vermogens aan te wenden om zijn medemensen te verbeteren en in zijn werk de deugd als aantrekkelijk en de ondeugd als weerzinwekkend af te schilderen’.

Het is duidelijk dat hiermee het altijd weer opduikende probleem van

[p. 45]

het morele of sociaalpolitieke engagement is gesteld, waaraan Dubois ook ondermeer n.a.v. Emants pertinente beschouwingen wijdt. Dit probleem is namelijk niet het geringste, dat deel uitmaakt van de paradoxale situatie van het schrijverschap.

Vele andere aspecten van dit ongemeen boeiende essayboek moet ik hier buiten beschouwing laten. Men kan er de zuivere, zelfs paradoxale formuleringskracht van de auteur in bewonderen, zijn vermogen tot nuanceren, tot redelijkheid zowel als tot onwrikbaarheid, zijn artistiek raffinement en zijn menselijke fair play.