De Vlaamse Gids. Jaargang 59

[p. 13]

Paul de Wispelaere
Malaise als status

PROF. DR. PAUL DE WISPELAERE
Geboren te Assebroek in 1928. Professor aan de Universitaire Instelling Antwerpen. Recensent aan ‘Het Vaderland’. Romanschrijver en essayist. Onderscheiden met de Jan Campertprijs voor het essay (1968) en de Driejaarlijkse Prijs voor literaire Kritiek van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde van Leiden. Publiceerde o.m. ‘Een eiland worden’ (roman), ‘Mijn levende schaduw’ (roman), ‘Het Perzische tapijt’ (essays) en ‘Facettenoog’ (kritieken).

Indien de literaire kritiek momenteel werkelijk een crisis doormaakt, dan moet dit samenhangen met een algehele crisis van de literatuur. Indien men de zogeheten gewone lezer, laten we zeggen de gemiddelde bezoeker van de Nederlandse en Vlaamse uitleenbibliotheken, de vraag zou stellen of de literatuur momenteel een crisis doormaakt, dan vermoed ik of vrees ik dat hij daar een beetje bevreemd, schouderophalend of ontkennend op zou antwoorden: de markt ligt immers vol boeken, veel meer dan hij ook maar bij benadering kan overzien, en literaire kritiek, daar heeft hij toch geen kaas van gegeten. Aan de andere kant volstaat het wat jaargangen, oude en nieuwe, van literaire bladen en tijdschriften in te kijken, om te constateren dat schrijvers en critici zelf weinig anders doen dan crisissen van uiteenlopende aard in hun bedrijf te constateren en te commentariëren. Nog van een andere kant blijken ook de uitgevers en de boekverkopers op z'n minst periodiek geneigd alarmkreten te slaken. Het ziet er dus echt naar uit dat de haast bestendige verontrusting het twijfelachtige voorrecht is van diegenen die als creatieve en econo-

[p. 14]

mische producenten en verhandelaars van literatuur en literaire kritiek geestelijk en/of materieel van literaire teksten willen leven. Uit deze algemene vaststelling zou men met een beetje ironie kunnen concluderen dat de literatuur, ook indien men rekening houdt met lichte schommelingen tussen periodes van hoog- en laagconjunctuur, eigenlijk altijd in een crisistoestand verkeert, dat het gevoel van malaise en crisis tot haar eigenste status beboort. Ik geloof inderdaad dat dit zo is, ben zelfs bereid de positieve kanten daarvan te zien, maar toch is die ironie anderzijds voor een auteur weer moeilijk verteerbaar.

In het vervolg van deze inleiding zal ik me beperken tot de situatie van de literaire kritiek, al kan die dus niet geïsoleerd worden beschouwd en verklaard. In 1928 sloeg de toen zeer bekende Nederlandse criticus Dirk Coster (die, tussen haakjes gezegd, van zijn literair-kritische arbeid kon leven, een verschijnsel dat op onze dagen te denken geeft) in zijn tijdschrift De Stem een alarmerende toon aan bij het uitroepen van een acute crisis in de literaire kritiek. Waar kwam die crisis op neer?

Coster constateerde vooral drie verschijnselen: ten eerste de kwijnende invloed van de dagbladrecensie op het lezende publiek, ten tweede de toenemende verzuiling en verklieking van de kritiek, en ten derde de daarmee samenhangende toename van agressiviteit en onverdraagzaamheid bij de critici. Deze drie punten kwamen eigenlijk neer op één en hetzelfde feit, dat de kritiek steeds meer een onderonsje van en een afrekening onder literatoren werd, en zodoende haar wezenlijke functie verloor. Hoe zag Coster deze functie? Ik citeer een stukje uit zijn betoog, omdat de taal en toon ervan al voor zichzelf spreken: ‘Kortom: de elementaire, de prachtige functie der kritiek, die een zoeken naar verwantschap is, verwantschap van het beste buiten zich dat aan het beste in zichzelf beantwoordt, om in deze ontmoeting groter te kunnen leven, het schone woord te kunnen spreken dat ontspringt aan een gedeelde en samenslaande vervoering, - deze wezenlijke functie der kritiek dreigt om te slaan in haar vale en bittere tegendeel (...)’. Coster had na de eerste wereldoorlog geloofd en gehoopt dat de literatuur, die hij in idealistische zin beschouwde als een bijzondere manifestatie van het Schone, het Goede en het Ware, mede door de bemiddeling van de kritiek, de mensheid en de wereld harmonischer, eendrachtiger, socialer, liefdevoller en gelukkiger zou maken.

Het klinkt wellicht onvoorstelbaar in onze oren, maar zo was het.

Toen Coster in 1928 definitief besefte dat zijn ideaal niet baalbaar was, en de literatuur en de kritiek, zoals trouwens de hele wereld, zich anders ontwikkelden dan hij had voorzien, kondigde hij de daarnet beschreven crisistoestand aan.

Er zijn twee redenen waarom ik dit even heb verteld: ten eerste om erop te wijzen welke enorme maatschappelijke functie men een halve eeuw geleden nog de literatuur en de kritiek toe kon dichten, en ten tweede om de directe relatie aan te duiden tussen het begrip crisis en het begrip functie.

In de jaren 50 en 60 was er in ieder geval leven in de brouwerij van de

[p. 15]

plastische kunsten en de literatuur: de geruchtmakende beweging van de Vijftigers in Amsterdam, Tijd en Mens, De Tafelronde, Gard Sivik bij ons, Cobra, G 58, de Nieuwe Vlaamse School, het Nationaal Centrum voor Moderne Kunst, het gonsde van de manifesten en activiteiten, de polemieken omtrent de experimentele poëzie, de vernieuwende prozavormen, al dan niet terecht in verband gebracht met de Franse nouveau roman. Ik heb het te zeer van dichtbij meegemaakt om niet met zekerheid te kunnen getuigen dat het artistieke en literaire leven toen geanimeerder en intenser was, en meer in de publieke belangstelling stond dan nu. De nieuwe literaire kritiek die daaruit en daaromheen omstreek 1960 is ontstaan, was haast vanzelfsprekend een kritiek die het fenomeen literatuur zelf in het vizier poogde te krijgen: niet de biografische en psychologische figuur van de auteur, niet de maatschappelijke functie van de literatuur of de sociologie van de lezer, maar de literaire tekst zelf in zijn eigenheid, zijn bijzonderheid, zijn zogenaamde autonomie. De literaire kritiek werd in de eerste plaats een methode van nauwgezet lezen, als 't ware met de neus op de tekst, van tekstanalyse, tekstinterpretatie, zonder expliciete ideologische functie. De centra van deze nieuwe kritische activiteit, waaraan intemationale begrippen als close reading, new criticism en structuralisme werden verbonden, waren in de eerste plaats de in die tijd opgerichte en inmiddels alweer verdwenen tijdschriften Merlyn, Diagram, Bok en Komma, maar ook in andere, tot in de dag- en weekbladen toe, was de invloed ervan duidelijk te merken. De voornaamste kranten in Nederland en België gingen serieus en uitvoerig, vaak in grote lappen recensie, op de lopende literatuur in. De bekendste critici bundelden hun artikelen en essays in boekuitgaven, waarvoor kennelijk interesse en een zekere markt bestond.

De samenstellers, waaronder de Nederlandse criticus Kees Fens, van het jaarboekje Literair Akkoord 1964 vermelden dan ook als het feit van het jaar de verwonderlijke bloei van de kritisch-essayistische literatuur. Acht jaar later, in 1972, verscheen van dezelfde Fens het boek Tussentijds, waarin hij afscheid nam van de immanente tekstanalyse, omdat de functie ervan in zijn ogen problematisch was geworden. Het kwam erop neer dat deze kritiek met de loepe op de tekst zich ingekapseld bleek te hebben in een vakspecialisme, waar de ‘gewone’ lezer en literatuurliefhebber van af- en uitgesloten was, en daardoor in een impasse was geraakt. Wat zich opdrong was dus, eens te meer, een bezinning over en een heroriëntatie op de functie van de kritiek. Het ‘geval’ Fens vermeld ik hier als een karakteristiek symptoom van een veel ruimere tegenbeweging die zich sinds het eind van de jaren 60 steeds duidelijker heeft afgetekend. Deze tegenbeweging omvat verscheidene richtingen die zich elk tegen bepaalde aspekten van de voorgaande kritiek keren, maar anderzijds zo ver uit elkaar lopen dat ze weer nieuwe onderlinge tegenstellingen vormen.

Eén hiervan, het zogeheten nieuwrealisme zowel op het gebied van het proza als de poëzie, is van oordeel dat

[p. 16]

de schrijvers niet meer van die gecompliceerde high-brow teksten moeten maken als puzzels voor een intellectuele elite, maar weer gewonere, makkelijk toegankelijke en liefst ook een beetje lekkere verzen en verhalen, die dicht op het dagelijkse leven aansluiten en een genot kunnen zijn voor iedereen. In deze zin stelt die beweging zich anti-literair op, en dit heeft ook zijn directe weerslag op haar opvatting van de kritiek. Het meest typische specimen ervan is de zogeheten impressionistische kritiek van de Nederlander Gerrit Komrij, die sinds enkele jaren geregeld in de kolommen van Vrij Nederland opduikt. Deze kritiek dient zich aan als een luchtige uiting van strikt persoonlijke, subjectieve leesimpressies, vaak met ironie en leedvermaak gekruid, en omtrent de functie ervan citeer ik graag de dichter Komrij zelf: ‘Ik heb mijn lezers altijd met een rijmend kluitje in het riet van hun eigendunk gestuurd.’ Een recente bundeling van Komrijs recensies draagt dan ook de tekenende titel ‘Daar is het gat van de deur’.

Een tweede tegenbeweging dient zich als veel serieuzer, ja als bloedernstig aan. Het is de zwaar theoretisch onderbouwde neomarxistische of kritischmaterialistische richting. Voor haar krijgt de literatuur, de kritiek inbegrepen, in de allereerste plaats een politieke functie toegewezen: ze zal een revolutionerend middel zijn in de anti-kapitalistische klassenstrijd, of ze zal niet zijn. Ondermeer krachtens hun opvatting van de communicatietheorie en hun scherpe opstelling tegen de door de kapitalistische economie beheerste ‘cultuutindustrie’, zijn de neo-marxisten - waarvan de Nederlandse auteur J.F. Vogelaar de leidende figuur is -, al kan dit paradoxaal lijken, voorstanders van moeilijk toegankelijke teksten, die de lezer dwingen zijn overgeleverde leesgewoonten op te geven. In hun interesse voor progressieve literatuur in deze zin hebben zij een en ander met de critici uit de vorige lichting gemeen, maar hun kritische interpretatie gaat in hoofdzaak naar de sociaal-politieke relevantie van het literarie werk uit.

Kan men nu zeggen dat de ontwikkeling van de literaire kritiek sinds 1970 op een crisis, een inzinking wijst? Het antwoord kan niet anders dan afhangen van het standpunt dat men ten overstaan van de functie van de literatuur en de kritiek inneemt. Ik heb er de voorkeur aan gegeven deze inleiding louter beschrijvend en informatief te houden. Mijn persoonlijke standpunt zal ik desgevraagd graag toelichten in de hierna volgende bespreking.