De Vlaamse Gids. Jaargang 59

[p. 4]

[Nummer 6]

Willem M. Roggeman
Schrijven voor dagelijks gebruik

Het thema ‘De crisis van de kritiek’ voor de Dagen van De Vlaamse Gids werd ingegeven door twee vaststellingen.

Enkele jaren geleden kenden de kritiek en het essay in de Nederlandse literatuur een merkwaardige opbloei. Er ontstond een hele beweging met in Nederland de geruchtmakende beoefenaars van de Close Reading. In Frankrijk was er tegelijkertijd La Nouvelle Critique met op de voorgrond figuren als Roland Barthes, Jean Ricardou en Julia Kristeva. En in de Angelsaksische landen was er intussen de school van de New Criticism.

Er waren verscheidene tijdschriften, die zich uitsluitend op kritiek en essay toelegden.

En nu merken we dat heel deze beweging verdwenen is. Al deze tijdschriften werden intussen reeds opgegeheven en vele van de toen actieve redacteurs komen niet meer voor in de literaire actualiteit. Dit kan ons des te meer verwonderen wanneer we vaststellen dat in Frankrijk de tijdschriften Tel Quel, Change en Almeida, die in dezelfde periode een gelijkaardige rol speelden, nog steeds voortbestaan.

Maar indien deze thematiek misschien wel te gespecialiseerd lijkt, meer bedoeld voor insiders van het literair bedrijf, dan is er nog een ander aspect van dit probleem dat ons eigenlijk allemaal aangaat, nl. de vervlakking van de kritiek in de massa-media, die vooral de laatste twee jaar een beschamend laag peil heeft bereikt.

Dit verschijnsel is nu algemeen en blijft trouwens niet tot Vlaanderen beperkt. De toestand blijkt in Nederland al niet veel beter. Ook daar is er een daling van de kwaliteit der recensies, die vaak vervallen tot roddelpraatjes à la Gerrit Komrij, een jongeman die vooral beschrijft hoe het met zijn humeur is gesteld tijdens het lezen van een bepaald boek. Maar nog onrustwekkender is de neiging om de plaatsruimte voor de kritiek te beperken en om zelfs de kunstpagina's volledig af te schaffen.

De recensies missen elke diepgang, blijven beperkt tot enkele informatorische gegevens over de aard van de uitgave en wanneer zij over een roman handelen blijkt de hoofdbekommernis van de recensent nog steeds bondig het verhaaltje na te vertellen.

In radio en televisie is de toestand op zijn minst even erg. Ook daar werden de rubrieken, gewijd aan kunst en letteren, bewust afgevlakt. Critici als Paul de Wispelaere en Bernard Kemp werden van het kleine scherm verwijderd, omdat zij als ‘te moeilijk’ werden beoordeeld en werden vervangen door personen, die niets met literatuur van doen hebben en dus uiteraard de literatuur gaan behandelen als leken. Op de radio werden de degelijke kunstprogramma's verdrongen naar

[p. 5]

het derde programma, waar zij slechts door een beperkt en elitair publiek kunnen gevolgd worden.

Nu zien we in dejongste ontwikkeling van onze literatuur dat de schrijver zich meer dan ooit tevoren betrokken voelt bij de theoretische reflexie op zijn werk, zodat de produktie van een literaire tekst een zeer bewust proces is geworden. Hoe kan nu een criticus een recensie van enige waarde schrijven indien hij niet op zijn minst enkele noties heeft van romantheorie en van literatuursociologie.

Een criticus kan bovendien onmogelijk werken zonder een voorafgaande kennis van de literatuurgeschiedenis, indien hij ten minste iets meer wil weergeven dan een subjectieve goed- of afkeuring. De recensent die meent dat hij zich niet hoeft te bekommeren om de historische samenhang waarin zijn studieobject geplaatst is, zal voortdurend de bal misslaan en mist bovendien de achtergrond, waartegen elk nieuw werk dient afgetekend.

In hun klassiek werk ‘Theorie der literatuur’ verklaren R. Wellek en A. Warren: ‘Zonder de historische context te kennen, zal hij (de criticus) de ene fout op de andere stapeJen. De criticus die het zonder, of vrijwel zonder, historische kennis van zaken moet stellen, zal gemakkelijk vervallen tot lukrake speculaties of zich verlustigen in autobiografische ‘uren met meesterwerken’.

Wie het belangrijkste deel van de hedendaagse literatuur, nl. de werken van de zogenaamd progressieve schrijvers - en dat zijn toch de auteurs die de evolutie van onze literatuur bepalen - wil recenseren moet op de hoogte zijn van deze werkwijzen en van de sintaktische en semantische operaties, die zich in een literaire tekst kunnen voordoen. Zonder deze kennis is het onmogelijk op een verantwoorde manier te schrijven over het werk van auteurs als Sybren Polet, Jacq Firmin Vogelaar, Mark Insingel, H.C. ten Berge en vele anderen.

En wat zien we nu? Dat de werken van deze ‘moeilijke’ auteurs niet langer meer worden besproken. Ofwel wordt een nieuw boek van deze schrijvers op een onbeholpen wijze in een paar nietszeggende regeltjes afgewimpeld, ofwel wordt het eenvoudig doodgezwegen. Nochtans zijn het precies deze werken, die best de publiciteit van een recensie zouden kunnen gebruiken omdat zij zich reeds tot een beperkt publiek richten. Een verklarend kranteartikel zou de kandidaat-lezer kunnen helpen om zich in een hermetische literaire tekst in te werken.

Een gelijkaardig geval is ook Ivo Michiels, al is zijn toestand iets beter omdat hij door zijn vroegere publikaties reeds een faam heeft verworven. Maar het aantal recensies daalt met elk nieuw boek daardat de auteur zelf steeds de leesbaarheidsgraad verschuift en de critici onbevoegd zijn om hem te volgen.

Uit wat voorafging blijkt dat een recensent niet kan werken zonder een literairtheoretische bagage, evenmin als de muziekcriticus kan oordelen zonder kennis van notenleer, harmonieleer en orchestratie, een criticus plastische kunsten zonder ervaring betreffende vormleer, kleurenbindingen en perspectief, of een toneelre-

[p. 6]

censent zonder noties van dramaturgie, acteertechniek en regie.

De recensent draagt een grote verantwoordelijkheid doordat hij zich richt tot een ruim publiek, voor wie zijn recensie bovendien vaak de enige bron van informatie over literatuur is.

De dagbladkritiek is inderdaad een belangrijk verschijnsel in het literaire leven. De recensent heeft niet alleen een informatieve, maar tevens een meningvormende functie. Hij is inderdaad een ‘smaakmaker’, zoals Weverbergh hem noemt. Zijn taak bestaat erin het publiek nieuwe begrippen, nieuwe strekkingen en structuren te leren kennen en te helpen assimileren. Daar waar ons onderwijs schromelijk tekort schiet om bij de potentiële lezers belangstelling te wekken voor literatuur en kunst en een onderscheidend vermogen aan te scherpen, is hij de belangrijkste promotor voor het geestelijk avontuur dat lezen is en dat bij de geoefende lezer bewustzijnsverruimend moet werken.

De ctiticus - die naam waardig - is iemand die ingrijpt in het literaire of artistieke leven, die de ontwikkeling van een schrijver kan beïnvloeden en alleszins de smaak van het publiek helpt vormen. Door de kwaliteit en het niveau van zijn recensies schept hij voor zichzelf een vast publiek. Hij wordt een gids in de steeds overwoekerde tuin van de letteren.

De dagbladrecensent schrijft voor dagelijks gebruik. Zijn literatuurbeschouwingen zijn gebruiksartikelen, ééndagsvliegen. Zij worden gelezen en nadien weggeworpen. In het gunstigste geval worden zij door een paar belangstellenden uitgeknipt, opgeborgen in een kast, waar zij vergelen in een lade om uiteindelijk toch te worden weggeworpen.

Er werd de laatste jaren reeds herhaaldelijk op gewezen dat de criticus een schrijver is. Het schrijven van kritieken is inderdaad een creatieve bezigheid, waarbij de criticus niet uitgaat van een vooraf reeds bewuste, reeds vaststaande mening, maar waarbij zijn mening door het schrijven zelf wordt gevormd. De kritiek groeit uit de beweging van het schrijven zelf. Al schrijvend ontdekt de criticus ook zichzelf, zodat men aan de hand van zijn kritieken ook de persoonlijkheid van de criticus kan vaststellen. Een bundel kritieken is als een dagboek van een beroepslezer.

Als verwekker van belangstelling voor literatuur of kunst kan de criticus op twee manieren te werk gaan. Ofwel treedt hij eliminerend op, als een puinruimer, die genadeloos afmaakt wat ten onrechte belangstelling vraagt of krijgt. Ofwel vestigt hij alleen de aandacht op wat hem als belangrijk voorkomt en zwijgt dus over de rest.

Het afbreken van slechte boeken betekent inderdaad verlies van tijd en energie, behalve wanneer het gaat om werken die ten onrechte een grote weerklank vinden. Wie een slecht boek atbreekt, wekt doorgaans toch belangstelling voor dit boek op en zal aldus de lezer verleiden om deze negatieve visie te toetsen aan zijn eigen ervaring. De lezer wordt dus verleid om kennis te nemen van dit werk waardoor hij op zijn beurt zijn tijd gaat verliezen. Beter is dan ook een onbenullig werk onbesproken te laten.

Vooraleer zijn recensies te schrijven heeft de criticus dus reeds een andere functie vervuld, waarover de

[p. 7]

lezer geen controle heeft. Hij is nl. reeds tot een schifting in de overvloed van leesmateriaal overgegaan. Na enkele recensies gevogd te hebben, weet de lezer reeds wie de criticus is. Hij kent zijn voorkeur, de strekking die hij voorstaat, zijn politieke, filosofische, godsdienstige, morele en sociale overtuiging. Hij weet of hij die criticus kan vertrouwen of niet, of hij zijn uitspraken blindelings mag aannemen of desnoods het tegenovergestelde moet veronderstellen.

Uit wat vooraf ging blijkt dat de term kritiek een ruime, veelomvattende benaming is, die aanleiding tot verwarring kan geven, ook al gaat het steeds om betogende teksten, die betrekking hebben op literatuur of kunst. Om samen te vatten kunnen we drie gradaties in de kritiek onderscheiden:

1)	de wetenschappelijke literaire studie, die meestal niet buiten de kringen van de academici treedt.
2)	de essayistische kritiek, die in tijdschriften wordt beoefend en een tussenschakel vormt tussen het wetenschappelijk onderzoek en de kritiek voor een breed lezerspubliek.
3)	de journalistieke kritiek of de recensie.

Kwantitatief is de recensie de belangrijkste vorm van kritiek. De recensie is uiteraard minder omvangrijk dan de tijdschriftenktitiek, maar dit betekent niet dat zij op een minderwaardig niveau moet staan. Zonder te vervallen in hermetisme kan de recensent op een eenvoudige, algemeen verstaanbare manier, gebruik maken in zijn recensies van de verworvenheden van de moderne kritische tendensen en scholen, zoals de linguïstisch-formalistisch georiënteerde kritiek van Praagse en Russische oorsprong, de psycho-analyse, de marxistische kritiek, de wijsgerige stromingen waarmee de existentiefilosofie de ktitiek heeft verrijkt, de werkimannente poëtiek, kritiek van structuren, enz.

Daarom is het ook niet verwonderlijk dat een academisch geschoolde criticus als prof. dr. Marcel Janssens, docent in de Nederlandse en Europese letteren te Leuven, in zijn boek ‘De schaduwloper’, een lans breekt voor een kritiek, beoefend door schrijvers, waardoor het huidige dilettantisme in onze dagbladen en andere massa-media zou verdwijnen. Hij zegt hierover o.m. het volgende:

‘Is niet enkel de auteur geroepen om het werk van zijn collega's deskundig te beoordelen? Van een kritiek door auteurs valt inderdaad heel wat goeds te verwachten. Zij zijn, op het eerste gezicht althans, het best geplaatst om de technische finesses van een werk - de “strategie” van een werk zou men het kunnen noemen - van binnen uit te assimileren, interpretatief te reflecteren en ze binnen de economie van het werk ook naar waarde te schatten, Men mag ook aannemen dat dergelijke kritiek van de vakman die structuren herschept als waren het de zijne, bij het lezerspubliek even welkom is als een bespreking die meer de ideeëninhoud tot object neemt. Een leek, in casu de lezer, verneemt graag van een insider “hoe het in mekaar steekt” en aan auteur kan hem dat wellicht deskundiger tonen dan een andere leek in de schrijfkunst’.