De Vlaamse Gids. Jaargang 58

[p. 39]

Gerard Walschap
Niet alleen Soltjenitzin lezen en hem lezen met verstand

Wie alleen maar Soltjenitzin leest leert enkel de Russische communisten kennen en denkt dat de Russische christenen van vóór de revolutie van- 1917 veel fatsoenlijker waren. Wie Soltjenitzin leest zonder verstand houdt er geen rekening mee dat zijn grote medecontestator Sacharov openlijk verklaarde het met hem oneens te zijn omdat hij wil terugkeren tot het christendom dat eerst Rusland en daarna het verheidenste Westen zal redden.

Ik meen mij ook te herinneren dat in het verzameld werk van Anton Tchechov, in Nederlandse vertaling uitgegeven door Van Oorschot, twee lange verhalen staan, waarvan een tot titel draagt ‘Zaal zes’, die Russische ziekenhuizen van vóór de revolutie beschrijven en waarin Tchechov, die als geneesheer ter zake kundig was, aantoont dat het kankerinstituut van Soltjenitzin met deze instellingen vergeleken, een hemeltje is.

Ik weet wel dat de tijd meetellen moet. Waren de Sovjets vóór 1917 aan de macht geweest, zij zouden niet minder barbaars zijn geweest dan de toenmalige tsaristische christenen en waren die christenen tot nu toe aan de

[p. 40]

macht gebleven, zij zouden optreden zoals de Sovjets, maar wat bewijst dat, tenzij dat Soltjenitzin niet de Sovjets contesteert, maar de Russen.

De betekenis van Soltjenitzin dat hij tijdens zijn negenjarige strafgevangenschap werkelijk begon te houden van dat tot het naakte bestaan teruggebrachte leven, herinnerde mij aan een onvergetelijke beschrijving van dat raadselachtig welbehagen door Tchechov. De hoofdfiguur van dat zeer mooi verhaal beweert niet alleen dat de mens volstrekt niets nodig heeft, geen vrouw, geen kroost, geen woonst, geen akker, geen vriend, geen verwant, geen ideaal, geen vermaak, geen hoop, niets, niets, niets, hij affirmeert zelfs met grote kracht dat de mens slechts gelukkig kan worden wanneer hij dat alles volledig heeft verzaakt. Ik herinner mij dat het kamp waarin die wijsgeer van het nihilisme evolueert in schrikwekkendheid de Goulagarchipel wijd overtreft.

De behandeling van Soltjenitzin door de Sovjets deed mij denken aan de toch nog altijd ietwat grotere schrijver graaf Leo Tolstoi, die door de Heilige Synode op 22 februari 1901 werd geëxcommuniceerd, een ban die, door de vereniging van godsdienstig en wereldlijk gezag in de persoon van de tsaar, dubbel zwaar viel. De censuur trad zeer streng op tegen de schrijver van ‘Wederopstanding’. Het dagblad ‘De nieuwe tijd’ mocht geen telegrammen over zijn gezondheidstoestand opnemen. Het was verboden zijn portret op te hangen in de bibliotheken.

Op 14 januari 1902, elf maanden na de excommunicatie van Tolstoi, publiceerde de auteur Amphiteatrow in het dagblad ‘Rusland’ de bijdrage ‘De Obmanow’. In het Russisch betekent ‘obmane’ leugen en de naam Obmanow geleek te zeer op Romanow, familienaam van de tsaar. Amphiteatrow viel dus de leiders van de Russische staat aan zoals Soltjenitzin dat thans op zijn beurt doet. Welnu, het dagblad ‘Rusland’ werd definitief verboden en Amphiteatrow werd uit Moskou verbannen. Het verschil is klein.

De tsaren lieten subversieve literatuur verbranden tot in 1887. Toen viel deze weinig benijdenswaardige eer voor het laatst te beurt aan de novellenbundel ‘De mensen uit de krotten, studies naar de natuur’ door Guiljarowski. Nadien werden de verboden boeken machinaal versneden en naar papierfabrieken gestuurd. Dat gebeurde nog onder Nicolaas II, de laatste tsaar. Wat Soltjenitzin heeft ondergaan wegens zijn kritiek op de Sovjets is dus identiek hetzelfde als wat al de Russische schrijvers die hun regering hebben bekritiseerd, ondervonden hebben onder de tsaren.

Soltjenitzin kan zijn vaderland nu verder roskammen in Zwitserland. Zijn voorman, de eerste Russische contestant, Kotoschikin, (ob. 1667) deed het in Zweden. De tweede, Krischanitsch, (ob. 1686) deed het in Rusland en werd voor vele jaren naar Siberië verbannen, waar hij het naar alle waarschijnlijkheid minder goed had dan Soltjenitzin in Zürich. Radischtchew (ob. 1802) wees in zijn ‘Reis van Petersburg naar Moskou’ de lijfeigenschap aan als de voornaamste

[p. 41]

oorzaak van Ruslands achterstand. Hij boette daarvoor in Siberië.

Karikatuurtekeningen van de tsaar, zijn omgeving, zijn ministers en hoge functionarissen waren verboden. Kylejev, de eerste politieke dichter van Rusland, nam deel aan de Decabristenopstand en werd terechtgesteld.

Om een nieuw misverstand te voorkomen dat gevaarlijk kan gisten, moet men nu klaar en duidelijk zeggen dat de Sovjets tegen Soltjenitzin zachter zijn opgetreden dan de tsaren optraden tegen hun Soltjenitzins.

Bij Hachette te Parijs verschijnt een belangrijke reeks beschrijvingen van het dagelijkse leven van diverse volkeren in diverse eeuwen. Een dezer boeken, ‘La vie quotidienne en Russie au temps du dernier tsar’ door de uitgeweken Rus die onder het pseudoniem Henri Troyat een uitgebreid oeuvre tot stand bracht, werd, zoals andere uit deze reeks, in het Nederlands vertaald en uitgegeven door Hollandia te Baarn onder titel: ‘Zo leefden de Russen ten tijde van de laatste tsaar’. De lezers van Soltjenitzin zouden niet mogen nalaten ook dat boek te lezen. Het zal hun verbazen hoe weinig het communisme in Rusland heeft veranderd.

De grondigste wijziging komt van de dechristianisatie waarover wij in Europa nooit objectief werden ingelicht. Enerzijds heette het dat de kerkvervolging de godsdienst totaal had uitgeroeid en anderzijds signaleerde men verschijnselen van godsdienstigheid die bewezen dat de godsdienst niet kan uitgeroeid worden. In werkelijkheid schijnt het atheïstisch regiem de godsdienst niet verboden, zelfs niet echt vervolgd te hebben, maar hem met rationalistische propaganda, lang niet zo dringend als de eeuwenoude indoctrinatie, het leven lastig te hebben gemaakt en dit heeft na vijftig jaar voor gevolg gehad dat de mensen dezelfde gebleven zijn en dat er, dank zij vooral de oudere generatie, nog kerkelijk leven is waarvoor de jeugd onverschillig is geworden.

De revolutie heeft de Rus niet veel vrijer gemaakt. De slavernij werd in 1861 afgeschaft. Zoals overal elders waar deze humanisatie werd doorgevoerd waren de vrijverklaarden er maar matig gelukkig mee. Het is gemakkelijk te begrijpen dat een slavernij opgelegd door één tot tien meesters aan honderd tot duizend pummels geen eeuwen lang kan stand houden als deze laatsten er niet te naaste bij tevreden mee zijn. Een aantal slaven was aan de persoon van de meester gehecht als portier, kok, kamerknecht, koetsier en kon door hem verkocht worden. De meesten waren aan het landgoed zelf gehecht. Ze konden er niet van gescheiden worden en werden met de grond mee verkocht.

De wet nu die de lijfeigenschap afschafte voorzag in een schadeloosstelling die door de slaven aan hun meesters moest betaald worden, hun vaak zwaar viel en teleurstelde. De dienaars moesten twee jaar lang 30 roebel per man en tien per vrouw betalen. Dan konden ze op hun eigen voorwaarden dienen wie ze wilden, ze konden ook voor zichzelf beginnen, ze waren immers vrij, maar wàt ze ook deden, ze waren voorgoed een meester kwijt die verplicht was geheel

[p. 42]

hun leven lang voor hen te zorgen, ze waren hun kinderlijke onbezorgdheid kwijt.

De landgoedslaven konden een deel van de grond die ze bewerkt hadden kopen en daar zo nodig bij de staat goedkoop geld voor lenen. Maar zij hadden in de waan geleefd dat de grond waarvan zij niet konden gescheiden worden van hen was en zij begrepen niet dat zij er voor moesten betalen. Velen gingen gebukt onder de schulden die zij hadden moeten maken om vrij te worden.

De slavernij was dus niet zo erg en de vrijheid niet zo begeerlijk geweest als wij ons dat voorstellen. De revolutie van 1917 is voor een deel geslaagd doordat de communistische agitatoren er zo gemakkelijk de ontevreden bevolking van overtuigd hebben dat zij straatarm zou blijven zolang zij de grond niet met geweld zou ontrukt hebben aan de eigenaars die er geen recht op hadden.

De geestelijke vrijheid die Soltjenitzin opeist, de vrijheid van meningsuiting bestond helemaal niet onder de tsaren, wij hebben het reeds gezegd. Aanvallen op het regiem werden door tsaren en sovjets tot vandaag de dag meedogenloos gestraft met opsluiting, verbanning, willekeur van politie en gerecht.

De Rus heeft het onder de Sovjets tegenwoordig materieel veel beter dan onder de tsaren. Dat wordt door niemand betwist. Ware de evolutie die onder de tsaren volop aan gang was niet onderbroken geworden door de revolutie, dan zou de Rus het nu ook veel beter hebben. Ook dat wordt vrij algemeen aangenomen. Het bevestigt onze indruk dat het communisme, ‘quoiqu'en disent les philosophes’, in Rusland weinig veranderd heeft.

Zeker, het heeft het schandaal van al te grote rijkdom en macht in handen van enkelen tegenover al te jammerlijke berooidheid van de massa opgeheven. Het heeft Rusland door industrialisatie in staat gesteld zijn welstand in versneld tempo op peil te brengen. Men moet er ook rekening mee houden dat Rusland door zijn Siberisch klimaat altijd gehandicapt zal blijven tegenover de Verenigde Staten.

Wanneer men echter, dit alles gezegd zijnde, nagaat hoeveel miljoenen mensenlevens en hoeveel onmetelijk lijden het gevergd heeft om in Rusland een regiem in te stellen dat na meer dan vijftig jaar nog altijd minder goed functioneert dan het onze; wanneer men daarbij bedenkt dat het land in 1914 goed op weg was naar een diepgaande democratische omschakeling door middel van volksvertegenwoordiging in een zogenaamde Doema en dat wij in Europa sedert 1917, toen de Sovjets hun heilstaat stichtten, bewezen hebben dat men met een doodgewoon democratisch socialisme heel wat meer bereikt; wanneer men constateert dat in Rusland nu nog boeken geschreven moeten worden en schrijvers verbannen om vrijheid van mening te bekomen, dan hoopt men vurig dat Soltjenitzin en Sacharow en Grigorenko en hoe zij verder ook mogen heten hun slag thuis halen, maar dan weet men dat een land waarin dit alles nog nodig is, ons nog niet veel te leren heeft.