De Vlaamse Gids. Jaargang 58

[p. 33]

Lionel Deflo
De grote god Pan

‘Bij de mensen van de derde leeftijd sterven elke dag 100.000 hersencellen af’, schrijft Marnix Gijsen in het titelverhaal van zijn jongste bundel ‘De Grote God Pan’. Dat dit bij de bijna 75-jarige auteur vooralsnog allerminst het geval is, moge allicht blijken uit zijn niet aflatende produktiviteit. Jaar op jaar verrast Marnix Gijsen de lezer met nieuw werk, waarvan de direkte schriftuur telkens weer merkwaardig lucied en fris aandoet, met een in- en doorkijk op de realiteit en de menselijke bedoening bovendien, die, door de ironiserende en relativerende levenshouding die erin besloten ligt, als zeer eigentijds overkomt. Met de bewering die wel eens geuit wordt als zou het proza van Gijsen lichtelijk ‘gedateerd’ zijn, kan ik dus bezwaarlijk instemmen. Wél is het zo, dat Gijsen zich in zijn latere geschriften noch thematisch noch stilistisch heeft vernieuwd. Maar kan men dit een auteur als Gijsen euvel duiden? Het wijst integendeel, dacht ik, op een stevige eenheid van denken en aanvoelen én een zeldzaam koherente visie op mens en wereld.

De acht verhalen die Gijsen in ‘De Grote God Pan’ heeft samengebracht (geschreven in 1972-73) zijn, met uitzondering van één, alle ik-verhalen. Zijn hele oeuvre kan trouwens worden gezien als de opbouw van een reuzegroot zelfportret, waarvan zijn romans en novelllen evenveel leg- en zetstukken betekenen. De jongste verhalen voeren weliswaar weinig nieuwe elementen aan, het zijn veeleer varianten op Gijsens klassiek geworden themata en motieven zoals: het erotisch ontwaken bij de adolescent, de schokkende en ontluisterende konfrontatie met de seksuele realiteit waarop de katholiek-puriteinse opvoeding niet heeft voorbereid, de puberteitsliefde en -frustraties, het verlangen naar tederheid en geborgenheid, de moederbinding, eenzaamheid en liefde, de erotiek van de oudere man, het lot van de underdog en de marginale mens. Eén verhaal is volledig, een ander gedeeltelijk gesitueerd in de U.S.A., drie grijpen terug naar de jeugd van de schrijver, twee haken in op ziin aktuele levenssituatie, één uitschieter verhaalt in de objektiverende 3de persoon een gebeurtenis in het vroegere Belgisch Kongo, terwijl het titelverhaal allicht het grootste aantal Gijseniaanse konstanten bevat.

[p. 34]

Tot de fijnzinnigste behoren m.i. de verhalen waarin Gijsen, zoals in de bundel ‘Allengs, gelijk de spin’ (1962), de lezer terugvoert naar zijn jeugd. Doordrenkt van verholen heimwee naar een ver verleden is het verhaal ‘Nostalgie naar het Hazegras, Oostende’, waarin de ik-verteller een eerste kennismaking met de liefde en het erotisch ontluiken herbeleeft. Als jonge knaap brengt hij met moeder een vakantie door op het Hazegras te Oostende, een driehoekig pleintje, waar zich thans een modern kantoorgebouw in felle kleuren verheft. Samen met zijn vriend van het ogenblik Theo is hij verliefd op het meisje Elza, het dochtertje van één van de twee prostituées die een matrozencafé ‘De Koning van Spanje’ uitbaten. Het amoureus debuut loopt echter weinig suksesvol af en het erotisch ontwaken wordt in het krakeel van de volwassenen abrupt gesmoord.

Ook in ‘De tram naar Blaren, 1916’ wordt de adolescent op schokkende wijze met de seksuele werkelijkheid gekonfronteerd. In het oorlogsjaar 1916 reist de knaap naar zijn grootmoeder in Blaren (= Brasschaat). Op het platform van de stoomtram is hij ongewild ooggetuige van een seksuele handeling (fellatio) tussen de dorpshoer en een Surinaamse neger. Onvoorbereid op het leven wordt de jongen pijnlijk in zijn jeugd geschonden en wordt zijn verheven ideaalbeeld van de liefde door deze nogal rauwe inwijding onuitwisbaar ontluisterd.

Het fijngeestige verhaal ‘De daghit en de maintenee’ vertelt eveneens over de konfrontatie van een jonge man met de beroezende geheimen van Eros. De ik-figuur is op dat ogenblik 16 jaar. ‘Een halve eeuw geleden was een jongeman van 16 jaar een maagdelijk fenomeen’, schrijft Gijsen. Die maagdelijkheid krijgt het echter nogal te verduren als moeder de suite op de eerste verdieping van hun huis verhuurt aan een zekere juffrouw Yolande de la Cour, een betoverende verschijning regelrecht uit de Belle Epoque, ‘de tijd toen tien procent van de mensen in weelde leefde en toen de overige negentig procent van de bevolking van honger crepeerde’ (p. 38). Het duurt niet lang of de jonge man komt onder de bedwelming van deze exotische courtisane die bovendien een heel arsenaal afrodisiaca en andere erotische rekwisieten in haar boudoir heeft ondergebracht. Als absolute tegenpool van dit onaardse wezen fungeert de ordinaire schoonmaakster Stefanie, die nooit nalaat haar op alle mogelijke manieren het leven zuur te maken. Alras wordt de jonge man ook gekonfronteerd met de beschermheer van Yolande: notaris Ludovicus Colfs, een door zijn moeder tot vrijgezel gekonditioneerd, somber en schraal mannetje, voor de buitenwereld daarenboven een toonbeeld van kerks- en vroomheid. Als op zekere middag de notaris onder de hevigheid van het minnespel in de schoot van Yolande de geest geeft, moet de jongen aan de moeder van de aflijvige het doodsbericht brengen. Yolande verdwijnt daarop spoorloos en met haar ook het bedwelmend libertijns aroma waarin zij de jonge man een tijdlang heeft gehuld. Hij heeft weer oog voor de vriendinnetjes van zijn leeftijd en huwt daarna met Clara

[p. 35]

Willems. En mevrouw Stefanie blijft driemaal in de week de daghit.

Het hele verhaal baadt in een frèle fin-de-siècle-sfeer en geurt a.h.w. naar lavendel en oude kant. In de ironische beschrijving, vol geraffineerde understatements en typische Franse eufemismen, frivool en badinerend, hebben wij hier Gijsen op zijn best, ook al biedt zijn ironie steeds een armsteuntje tot moralisering.

Het engagement van Gijsen, zijn medeleven met de marginale mens, de heimatloze, de underdog, de door het leven geteisterde, komt aan bod in drie verhalen, waarvan twee zich afspelen in de onmiddellijke leefsituatie van de schrijver. ‘Waar, waar is Deborah?’ dateert evenwel uit Gijsens Amerikaanse periode. De ik-verteller moet in St.-Louis een lezing houden over een ekonomisch onderwerp. Om een gevoel van plankenkoorts te overwinnen zoekt hij eerst een rustige kroeg op voor een hartversterkertje. Hij komt terecht in de Schwarzwald Bar, een lokaal uitgebaat door een Duitser. Ironisch en bij wijlen sarkastisch beschrijft hij het vijfkoppig mensenpotentieel dat de kroeg bevolkt. Op een bepaald ogenblik hoort hij door de telefoon in de kroeg een wanhopige dronken man roepen, die zijn 35-jarige dochter Deborah zoekt. Na zijn lezing gaat hij metéén van de zeer geïnteresseerde dames een kop koffie drinken. Zij blijkt - wat de ik-figuur al intuïtief had aangevoeld - niemand minder dan dé betreffende Deborah te zijn. Zij vertelt hem haar droevig levensverhaal. Zoals in zijn Amerikaanse romans hangt Gijsen ook hier weer een triest beeld op van de U.S.-‘civilisatie’.

Ook het volgende verhaal speelt zich af in een kroeg, plaats waar eenzamen, zelfkanters en sociaal ontspoorden soelaas komen zoeken. Café ‘De Dageraad’, tevens titel van het verhaal, is zowat het stamlokaal van de auteur. Om de slapeloosheid te verdrijven gaat hij er gewoonlijk na middernacht een slaapmutsje drinken. Gijsen beschrijft zijn wedervaren met een paar bezoekers, met wie hij tegen wil en dank nader wordt gekonfronteerd: een mythomane dichter die hem wil overtuigen met een nieuw literair tijdschrift in zee te gaan, en een stierzat negermeisje dat hem lastig valt, maar zijn medelijden opwekt. Het motief van de sociaal ontwortelde is, zoals bekend, een konstante in Gijsens oeuvre. Steeds heeft hij zich aangetrokken gevoeld door ‘menselijk wrakhout’ (p. 60). Op zekere dag zit in de kroeg een dronken man, wiens vrouw aan de haal blijkt te zijn. De verteller (= Gijsen) heeft met de stakkerd te doen, maar krijgt het hierdoor aan de stok met een fatterig heerschap dat hem een opdoffer verkoopt. Het dispuut vindt een ontknoping in het politiekommissariaat en dit is meteen ook het einde van Gijsens bezoeken aan ‘De Dageraad’. Hij zal voortaan maar slaappillen nemen.

De onmacht van het menslievende individu tegenover de amorfe administratieve Moloch en de problematiek van de ongewenste vreemdeling vormen het schrijnend gegeven van de ontroerende novelle ‘In memoriam Mohammed Ali.’ Evenals het vorige vertelt het verhaal het relaas van een

[p. 36]

mislukking, niet in de menselijke relaties, maar in de sociale sfeer van inhumane wetten, konventies en verordeningen. Het bevat twee delen: het eerste is gesitueerd in Seattle (U.S.A.), waar de auteur destijds in een studentenkolonie de Pakistaan Ashraf Ali ontmoette. Zij leren elkaars kultuur en denkwereld waarderen en dit wordt het begin van een veertigjarige vriendschap. In het tweede deel verplaatst de auteur het verhaal naar de aktualiteit: op een bank aan de square voor zijn flat leert hij de 52-jarige Mohammed Ali kennen, van geboorte Pakistaan, maar door de politieke gebeurtenissen vaderlandsloze geworden. Hij verblijft al een tijdlang zonder paspoort in ons land en wil uitwijken. Maar geen enkele natie wil hem, nochtans een bekwaam technicus, terwille van zijn leeftijd herbergen. Omdat de man hem onweerstaanbaar aan zijn vroegere vriend Ashraf Ali herinnert en hij met hem te doen heeft, gaat de auteur zich persoonlijk voor hem inzetten, maar loopt verloren in een Kafkaiaans labyrinth van administratieve onwil. Op zekere dag verneemt hij bij de kruidenier dat een kleurling zich in de buurt verhangen heeft. Mohammed Ali. ‘Godalmachtig, ik zal nooit meer op een bank in de square naar de zon gaan zoeken. Er bestaat geen zon meer od deze griize wereld’, zo besluit Gijsen lakoniek het verhaal.

‘De Dipenda Cha Cha Cha’ is, zoals gezegd, een uitschieter, een in de derde persoon gesteld verhaal, in feite uitgesponnen anekdotiek over een wraakneming in het vroegere Belgisch Kongo, technisch knap opgebouwd naar een dramatische pointe en met een verrassende anti-klimax in de slotparagraaf.

Een typische Gijsen-figuur is echter het ik-personage uit de langere titelnovelle: een 50-jarige, wereldvreemde kamergeleerde, hellenist, estheet, romanticus, zeer gekultiveerd, eenzaam vrijgezel met moederbinding. Zoals vele van Gijsens personages treedt Adriaan van Hoboken na de dood van zijn moeder ongewapend tegen het seksuele bedrijf het leven in. Al wat met seks te maken heeft vervult hem zelfs met walg en ontzetting. Over de liefde heeft hij zeer verheven opvattingen: ‘Ik was een verstokte vrijgezel en kon een liefdesverhouding alleen zien in het licht van de Griekse mythologie, een edel, plechtig bedrijf.’ (p. 103). Plots maakt een gebeuren hem als hellenist wereldberoemd: hij slaagt erin een antiek Afrodite-beeld met de originele delen opnieuw samen te stellen. Het beeld wordt de Venus Hobokensis genoemd en zo beschikt de geleerde dan toch over een vrouw, zij het een surrogaatvrouw die hem, althans in zijn wetenschappelijke ijver, gelukkig stemt. Hij wordt uitgenodigd naar Athene waar de plechtige wedersamenstelling van het originele beeld zal plaatshebben en waar hem tevens een hoge onderscheiding zal worden uitgereikt. In het vliegtuig maakt hij kennis met een jonge danseres uit Weimar. Aglaë, zo noemt hij het meisje, wijdt hem in de liefde in. Er ontstaat een liefdesverhouding, waarin zij de oudere man veeleer als een toegewijde vader gaat ervaren, terwijl zij voor hem veeleer de oedipale terugkeer naar de oorsprong inkorporeert, het ver-

[p. 37]

langen naar de moederschoot, naar geborgenheid. (Tijdens hun eerste samenzijn noemt hij haar ‘moetje’, zij noemt hem ‘kindje’.) Heel even ontstaat tussen beiden een misverstand na zijn ongewilde kennismaking met twee hoertjes, van wie één hem noemt: the great God Pan, de god van de liefdesberoezing. Als Aglaë bij de muziek van de herdersfluit (het instrument van de mythologische god Pan) op de Acropolis danst, stort zij te pletter. Thanatos overschaduwt Eros. Een klassiek thema bij Gijsen. Het verhaal eindigt op de typische Gijseniaanse anti-klimax: ‘Zes maanden later ben ik met de rijke weduwe Brussers gehuwd.’

Dit dramatisch gebeuren verhaalt Gijsen zonder de minste stemverheffing, afstandelijk, koel, stoïcijns, maar aan het slot trillen verhulde emotie en verdrongen ontroering lang na.

Zoals hoger aangestipt voegen deze acht verhalen aan Gijsens oeuvre weinig innovaties toe, maar wat ze zo blijvend uniek maakt is zijn superieure ironie, zijn relativeringszin, deze verweerpositie, noem het wijsheid, die de tragische realiteit steeds begeleidt en draaglijk maakt. Men kan zijn problematiek, vooral rondom erotiek en seksualiteit, burgerlijk en uit de tijd vinden, zij het niet zelden ten onrechte, maar Gijsens geschriften blijven pareltjes van luciditeit en warme mensenliefde. In een periode waar het inheemse proza zowat in de buurt van het vriespunt is gedaald, blijft de lektuur van Marnix Gijsen een tonic voor de geest, een intellektueel festijn, een weldoende ontmoeting met een fijnbesnaard mens.