De Vlaamse Gids. Jaargang 58

[p. 54]

Martin Mooij
Breytenbach te Rotterdam

Breyten Breytenbach heb ik éen jaar of drie geleden voor het eerst ontmoet. Dat was tijdens Poetry International 1971. Ik kan niet zeggen dat ik de eerste dagen erg veel tijd en zorg aan Breyten heb besteed. We hadden zo'n 35 gasten uit aller heren landen en dat kostte de nodige hoofdbrekens. Er waren vertalingen nodig uit het werk van alle buitenlandse deelnemers; alle gedichten, die gelezen zouden worden, moesten op stencil worden gezet; er waren besprekingen met alle dichters; de Japaner Shuji Terayama kwam plotseling met een complete show en volstrekt onverwacht met nog eens tien landgenoten extra; één van de dichters kwam nu niet bepaald broodnuchter aan en is dat ook gedurende het hele poëziefestival niet meer geworden; het optreden van Pablo Neruda eiste wat meer zorg, niet omdat hij dat wilde, maar omdat we de Spaanse gastarbeiders bij zijn optreden wilden betrekken; een dichter, die van heel ver was gekomen, had geen retourticket voor het vliegtuig en onze centen waren on - om kort te gaan: met het ene probleem werd het andere opgelost. Hoe het ook zij, Poetry '71 werd een succes. 's Avonds werd er gelezen in De Doelen, overdag via de geluidsinstallatie van het Centraal Station, de dichters reden in koetsjes door Rotterdam, ze maakten tekeningen bij hun gedichten en ze voelden zich, zoals dat hoort, volkomen op hun gemak bij de Rotterdamse Kunststichting.

Van Breyten merkte ik die eerste dagen nauwelijks iets. Hij deed wat hem gevraagd werd, maakte zijn tekening en zijn gedicht voor een zeefdruk, ging eens kijken op zijn eigen tentoonstelling in de Rotterdamse Lijnbaan, was de hele dag op stap met vrienden en collega's en viel vooral op bij het vrouwelijk deel van het publiek door dat ene gouden ringetje in zijn oor. Tenminste, dat verhaal ging. Toen men hem had horen lezen, werd dat nog wel anders. En dan was er die vriendelijke bescheidenheid van Breyten. Voor hem ging in elk geval het woord van de Poolse deelnemer, Tadeusz Rozewicz, nl. dat je om op het festival op te vallen, dronken of een Neruda moest zijn, niet op. Voor Rozewicz zelf trouwens ook niet.

Breyten droeg zijn eerste optreden te Rottendam on aan de tienduizend politieke gevangenen in zijn land. Dat was het wat mij wakker schudde, of

[p. 55]

anders gezegd, tot bezinning bracht. Ik wist dat hij al een jaar of tien in vrijwillige ballingschap te Parijs woonde. Ik wist dat hij intens betrokken was bij de situatie in Zuid-Afrika, ook dat hij met een Vietnamese vrouw was getrouwd. Maar in Poetry International was hij de eerste, die het festival als een forum gebruikte. Dat bracht mij wat dichter bij hem. Niet, dat er nu meteen urenlange gesprekken op volgden. Ik was allang blij als ik aan een dichter eens wat minder aandacht kon besteden. Aan Breyten had ik eigenlijk geen omkijken, maar toch, het had op de een of andere manier geklikt.

Ik vertelde hem dat ik zijn zeefdruk zo mooi vond. Hij vroeg mij of ik het origineel wilde hebben. Een dag later waren er wat organisatorische moeilijkheden, die onmiddelijk moesten worden opgelost. Haast op hetzelfde ogenblik stond Breyten achter me en vroeg of hij misschien kon helpen.

Poetry '71 liep ten einde. Iedereeen kreeg het druk met afscheid nemen, handjes geven, omhelzen en alles wat daarbij hoort. We zouden elkaar allemaal blijven schrijven, we zouden elkaar gauw weer terug zien, en we meenden het allemaal echt. In vele gevallen was dat ook zo, in vele andere uiteraard niet.

Met Breyten lag dat anders. We zeiden elkaar zonder veel ophef gedag, maakten nog een vaag plannetje voor de uitgave van zijn poëzie in Nederland en wisten dat we elkaar gauw weer zouden zien. Daar hoefde niet over te worden gepraat.

Enkele maanden later was hij opnieuw in Rotterdam - met een nieuw idee. Voor Poetry '72 wilde hij een speciale protestnacht organiseren en daarvoor kwam hij nu met zijn voorstellen. Ze werden geaccepteerd en we gingen met elkaar aan de slag.

Nog weer een paar maanden later waren we samen te Londen, ook voor de voorbereidingen van Poetry '72. Er werd gestaakt en de straatverlichting brandde niet in de stad. We hebben urenlang in het donker gewandeld. We voerden besprekingen, deden boodschappen, waren hier en waren daar en ik moet zeggen dat ik steeds meer waardering voor hem kreeg. Wat mij bij Breyten opviel, was dat hij kon luisteren - naar iedereen eigenlijk. Hij zocht mee naar oplossingen, gaf adviezen, was bereid zelf hard mee te werken. We leefden die paar dagen heel bescheiden te Londen. Bij Poetry gaat het nu eenmaal niet van de grote hoop, maar Breyten bleef er tevreden bij.

Hij gaf mij een van zijn boekjes. Over zijn werk praten deed hij niet.

Sindsdien is het contact met Breyten steeds frequenter geworden. Voor Poetry '72 kwam hij maar wat eerder naar Rotterdam. Hij dacht dat er nog wel wat werk voor hem zou zijn. Samen met de Rotterdamse dichter Leyn Leynse vergaarde en niette hij de stencils met gedichten en vertalingen, een monnikenwerk. Een dag eerder had hij te Leiden de C.W. van der Hoogtprijs in ontvangst genomen voor zijn literaire oeuvre. Breyten had zijn eigen programma binnen het festival: protest in poëzie. Het werd een daad van trots verzet. ‘Dichters maken geen revoluties, de revoluties maken dichters’, zei hij, voordat hij zelf twee gedichten las: ‘Vietnam, en die dood se naam is Amerika’ en ‘Brief van een balling aan Vorster, de slagter’. Het

[p. 56]

moest een heel vreemde avond worden in De Doelen. Een theatergroep uit Uruguay zong Zuidamerikaanse verzetsliederen, de Griekse actrice Aspassia Pappathanassiou las voor uit het werk van Yannis Ritsos. Jorge Enrique Adoum uit Ecuador, Mazisi Kunene uit Zuid-Afrika, Wole Syinka uit Nigerië, de Palestijn Mahmud Darwish en de Surinamer Shrinivasi spraken woedende of gekwelde verzen. Of de kritische Zweed Lars Forssell en de oude Brit Stephen Spender helemaal in dit kader pasten, weet ik niet goed, maar zij waren dan ook niet door Breyten zelf uitgenodigd. Anders was het met een Spaanse gastarbeider, die gedichten van de balling Marcos Ana las. Opvallend was, zoals Lidy van Marissing schreef, de trots van de Zuid- en niet-Europeanen op hun eigen cultuur en het verzet tegen de macht die deze culturen vernietigt. ‘De drijfveer achter hun politieke poëzie is een sociale beweging tegen de onderdrukking door een zichtbare vijand’, zo schreef zij in De Volkskrant en zij vervolgde: ‘Veelzeggend is dat er niet één Nederlandse dichter te horen was op deze avond. Nederlandse dichters (globaal genomen) identificeren zich niet met de maatschappelijk machtelozen en hun sociale strijd, ze lijken zich tot op grote hoogte neer te leggen bij hun isolement en hebben de handen vol aan hun individuele belevenissen.’ Men hoeft Lidy van Marissing bepaald niet in alle opzichten gelijk te geven om te weten wat zij bedoelt. Men kan zich slechts afvragen of men van Nederlandse dichters op dit ogenblik een dergelijke betrokkenheid mag verwachten, ook al hebben zij daaraan soms zelf een behoefte. Het lijkt soms op een soort machteloosheid. Het is ook mogelijk dat Breyten het wat beter en scherper ziet. Tegenover een journalist zei hij eens: ‘Je kunt van Nederland zeggen, dat het overbevolkt en overbeschaafd is en de mensen er vaak onvriendelijk zijn, maar er zijn toch heel wat uitermate positieve zaken te signaleren. Iets waar de Nederlanders nauwelijks bij stilstaan. Als je Nederland bijvoorbeeld met Frankrijk vergelijkt, treft me hier de gastvrijheid, de vrije meningsuiting en de zo duidelijk in het oog lopende democratische manier van leven’. En hij vervolgde toen: ‘Jullie Nederlanders beseffen nauwelijks hoe bevoorrecht jullie zijn...’ Misschien dat het daaraan ligt.

In datzelfde Poetry International '72 ontmoetten Breyten en ik de Duitse dichter Hans Magnus Enzensberger. Een dag later waren ze alletwee bij mij thuis, samen met nog een Duitser, een Zweedse, een Japanse en een Belgische. Het was net Poetry en het was weer Breyten, die ook hier in huiselijke kring voor een eenheid zorgde.

Daarna kwam alles in een soort stroomversnelling. Een paar maanden later werd Breytens gedichtenbundel ‘Skryt’ uitgegeven. De korte inleiding kon niet worden misverstaan:

‘hierdie bundel wil 'n eerbetoon wees
aan die volk van Suid-Afrika
aan wie 'n burgerskap in hul geboorteland
ontsê word.’

En om nog duidelijker te worden, liet Breyten midden in de bundel opnemen:

sedert 1963 moes die eersvolgende gevangenes,

[p. 57]

 

onder behandeling van die veiligheidspolisie,

geboorte aan hul dood gee:

Bellington Mampe

Looksmart Solwandle Ngudle

Sipho James Tyita

Suliman Salojee

James Hamakwayo

Hangula Shonyeka

Leong Yum Pin

Ah Yan

Alpheus Maliba

J.B. Tubakwe

Nicodimus Kgoathe

Solomon Modipane

James Lenkoe

Caleb Mayekiso

Michael Shivute

Jacob Monakgotla

Iman Abdullah Haron

Mthayeni Cutshela...

ons sal onthou

Aan deze mensen mag nog wel eens herinnerd worden.

Voor hen en voor het onderdrukte volk van Zuid-Afrika was deze bundel poëzie bestemd. In Nederland heeft men dit gebaar gelukkig begrepen. Na enkele maanden was er geen exemplaar meer te krijgen. Ik moet aannemen dat de oplage niet in zijn geheel naar minnaars van de schone verskunst is gegaan.

Het moet overigens ook omstreeks die tijd zijn geweest dat Breyten bij mij thuis een Nederlandse journalist ontmoette, die erg veel werk voor de bestrijding van de Apartheid verzet. Ze kenden elkaar niet en in zijn enthousiasme ging de Nederlander zo ver dat hij Breyten wilde vertellen wat er in Zuid-Afrika aan de hand was. Breyten luisterde zoals altijd, beleefd, bescheiden en vriendelijk. Hij gaf eigenlijk maar weinig commentaar, maar die zinnen moeten hun werk hebben gedaan. De volgende morgen werd ik door de bewuste journalist opgebeld met: ‘Zeg, dat had je me van tevoren moeten vertellen...’ en toen kreeg ik mijn lesje over wat en wie Breyten nu eigenlijk wel was. Ik moet zeggen dat het nog aardig klopte ook. Nog steeds vraagt hij mij naar Breyten. Bovendien zijn zijn activiteiten voor de anti-Apartheidszaak alleen maar toegenomen.

In het voorjaar van 1973 bracht Breyten een kort bezoek aan zijn geboorteland. In de Engelse ‘Observer’ van 18 februari '73 kon men lezen: ‘Breytenbach's homecoming speech to a massed Afrikaner audience at the University of Cape Town this week was a literary-political bombshell. The wives of several Cabinet Ministers were among those present. When he had finished flaying his rapt audience, and read them some of his poems, they gave him a thunderous ovation. Clearly they wanted him to say what he said, so, perhaps there is hope for White South Africans after all...’

Het was voor het eerst sinds twaalf jaar dat hij voor korte tijd terug kon keren naar zijn land, samen met zijn vrouw. Jarenlang was hij in de Zuidafrikaanse regeringsgetrouwe kranten alleen maar aangevallen en werd hij een Maoïst genoemd. Nu werd zijn terugkeer toegejuicht als die van de Verloren Zoon. Maar het was geen berouwvolle zoon, die daar, alweer volgens The Observer, verklaarde: ‘We are a bastard people with a bastard language. Ours is a bastard nature. This is good and fine’. En hij moet

[p. 58]

vervolgd hebben: ‘I am convinced that the salvation of this country lies almost exclusively in the hands of my black and brown countrymen. As a group, we had our chance, and prattling, we let it slip past, with martinis in our hands’. En ook: ‘We have built walls. Not cities, but city walls. And, like all bastards, uncertain of their indentity, we have begun to cling to the concept of purity’.

Er is heel veel moed voor nodig om je te Kaapstad zo uit te drukken. Het is mogelijk dat Breyten voorlopig de enige is, die dit heeft aangedurfd en nog aandurft. Hij weet er heel velen mee geholpen, ook blanken. En toch keerde hij bedroefd terug naar Europa. Hij had opnieuw met eigen ogen kunnen constateren hoe het kwaad van de Apartheid doorwerkt en alles kapot maakt. Het troost hem dan maar weinig dat hij ook in Zuid-Afrika vrienden heeft onder de blanken. Er is teveel gebeurd en er gebeurt nog veel te veel.

Ik wil het hierbij laten. In drie jaar tijd is Breyten voor mij een goede vriend geworden. Zo nu en dan bellen we elkaar op, zo nu en dan ontmoeten wij elkaar. We hebben voor een goed deel eenzelfde belangstelling. Ik hoop dat dat nog heel lang zo zal blijven en dat ik hem van tijd tot tijd een beetje kan helpen bij zijn werk, dat voor zo heel veel mensen erg belangrijk is.