De Vlaamse Gids. Jaargang 58

[p. 25]

Martin Mooij
Lec in de straten van Warschau

Je vraagt mij, schoonheid, hoe lang ik op mijn gedachten heb zitten broeden? Zesduizend jaar, goddelijke, zesduizend jaar.
St. J. Lec

In 1966, kort na het overlijden van St. J. Lec, was ik samen met mijn vrouw gedurende enige tijd in Polen. We waren door vrienden te Warschau uitgenodigd, logeerden niet in hotels, maar in een particulier huis en kregen daardoor een indruk van het gewone alledaagse leven. Tenminste, voor zover dat dan bestaat.

Van Polen wisten we nauwelijks iets, van de Poolse literatuur niet zo heel veel meer. Wie St. J. Lec was geweest en wat hij in zijn land had betekend, was mij nog tamelijk duister. Ik had thuis een boekje van hem, Unfrisierte Gedanken in de voortreffelijke vertaling van Karl Dedecius, en ik vond het wel grappig er zo nu en dan iets uit te citeren. Dat kwam soms wel aardig over. In Polen merkte ik pas hoe deze aforismen gemeengoed en werkelijkheid waren. Overigens niet alleen die van Lec, maar ook die van de dichter Julian Tuwin, van Gaczynski, Sominski en ga zo maar door.

[p. 26]

Voor mij als buitenstaander had het er alle schijn van dat de Polen hun literatuur kenden, niet alleen die van de eigen tijd, maar ook de oudere en de klassieke. Het leek er op dat het iets met het leven daar, althans dat in de steden, te maken had en dat je misschien dat leven op de een of andere manier literair, en dan vooral in de vorm van aforismen, zou kunnen omvatten. Je merkte het aan dingen op straat en in huis, die in wezen helemaal niet literair waren.

Zo woonden wij in huis bij een zotte Russin, die onze arme vrienden vooral in rekening bracht wat wij niet gebruikten. En omdat wij haast niets gebruikten, liep die rekening aardig op. In de korte tijd van ons verblijf werd de huur tot driemaal toe verhoogd. Men probeerde dat angstvallig voor ons geheim te houden, maar het moest wel tot ons doordringen. Tegen mij begon de oude feeks steeds aardiger te doen. Zij gaf zich alle moeite om mij enkele woorden Pools te leren, hoewel zij het zelf nauwelijks sprak en lachte zich dan letterlijk de krampen als zij zag hoe ik mij in de uitspraak verslikte.

Een ander voorbeeld. Wij vroegen aan een jongen op straat de weg. Hij vroeg ons of wij geld wilden wisselen. En omdat wij dat niet konden of wilden, kon of wilde hij ons de weg niet wijzen.

Het begint al aardig een negatief verhaal te worden, wat niet de bedoeling is. Het heeft ook nog steeds weinig te maken met St. J. Lec en diens aforismen. Maar voor mij is het toch tekenend voor de sfeer waarin zij moeten zijn ontstaan. Een Poolse literaire criticus, Karol Irzykowski, moet - overigens voor de oorlog al - eens hebben gezegd dat het aforisme glinstert en liegt door zijn kortheid. Inderdaad houdt het condenseren van een subjectieve gedachte in de vorm van een volzin niet alleen het gevaar in zich van een halve waarheid, maar ook van generalisering en eenzijdigheid. Maar wat blijft je anders over, wanneer je je moet keren tegen andere halve waarheden en tegen generalisering en eenzijdigheid. In ieder geval zet het aforisme aan tot denken en denken heeft, zoals dat in een programma van het Warschause studentencabaret heette, kolossale toekomst. (Ik ontleen dit laatste aan het nawoord van de Oostduitse uitgave ‘Denkspiele. Polnische Aphorismen des 20. Jahrhunderts’ door A. Marianowicz en R.M. Gronski).

De satire en het aforisme kunnen in Polen trouwens bogen op een grote traditie. Anekdotes, spot, ironie, woordspelletjes, grove grappen, het schijnt er eigenlijk altijd geweest te zijn. Dedecius zegt hierover dat katholicisme en humanisme hierop van grote invloed zijn geweest. Overal en in alle perioden vindt men de sporen van een Westeuropese kultuur. Er werd in dit Oosteuropese randgebied een klimaat geschapen, dat, zoals Dedecius zegt, een haast Zuidelijke flora voortbracht.

‘Het begon in de Middeleeuwen met de in het Latijn geschreven Foricoenia, die werden opgevolgd door de nationale Fraszki toen Mikolaj Rey (1509-1569) de Poolse taal voorgoed een literatuur gaf. Sindsdien vormen de Fraszki een geliefd miniatuurgenre waarin poëtiserende grappenmakers en geestige dichters alle vrolijkheid van onze wereld onderbrengen. ‘Bijna

[p. 27]

alle grote dichters in Polen hebben satiren geschreven, zij hadden een eigen aandeel in het tijdsgebeuren en ze hielpen mee de Augiasstal van hun tijd te reinigen. Dedecius noemt ze bij hun naam: Jan Kochanowski (zestiende eeuw), Wacaw Potocki (zeventiende eeuw), Ignacy Krasicki (achttiende eeuw). In onze eeuw werd Tadeusz Zelenski, vooral bekend als Boy, de ‘klassieke’ schrijver van deze vorm van literatuur. Van hem werd gezegd dat hij de ‘Heilige van de Pornografie’ was. Zoiets schijnt alleen in Polen mogelijk, de humor is er vaak nogal gekruid.

Er bestaat ook een duidelijke behoefte aan. Volgens Dedecius werden er sinds 1900 in het gebied tussen de Baltische staten en de Karpaten een paar honderd satirisch-humoristische tijdschriften geboren, waarvan de meeste uiteraard eendagsvliegen waren. De oorzaak van het korte bestaan was in de meeste gevallen de censuur (men kende in deze eeuw tot dusver niet minder dan vier verschillende vormen van censuur) en de financiële moeilijkheden. Wat het laatste betreft, ze hadden vaak een te hoog niveau en een te lage rentabiliteit. Een van de belangrijkste tijdschriften van ‘Szpilki’ (Naalden), dat in 1935 werd gesticht en waaraan ook door St. J. Lec werd meegewerkt. Het eerste nummer werd in beslag genomen, het tweede verscheen met vele witte vlekken. De levenskracht van het blad was echter zo groot dat het over alle moeilijkheden van het begin heen kon komen en dat er na de oorlog weer een nieuwe plaats voor was. Men stond daarbij open voor invloeden van buiten af, vooral ook voor die vanuit het Westen. Er was ook plaats voor satirici van verschillende generaties.

Hoe het ook zij, voor mij was Polen in 1966 een dik boek vol aforismen, vol halve waarheden voor mijn part. Ik werd er niet door afgestoten, maar het fascineerde me. Het begon al in de trein van Frankfurt/Oder naar Poznan. Van mijn tweeduizend zlotych zou ik zeker een paar weken ruim kunnen leven, verzekerde de man van het reisbureau Orbis mij zeer nadrukkelijk. Hij gaf mij de Poolse valuta in ruil voor het bewijs dat ik de tegenwaarde in dollars had betaald. Van eenzelfde bedrag moest hij de hele maand met zijn gezin leven. De man moet bepaald asceet zijn geweest, want in mijn eentje zou ik er in minder dan de helft van de tijd al dik aan tekort zijn gekomen. Hij was mij er overigens niet minder sympathiek om. In zijn vorige leven, zo zou je haast kunnen zeggen, was hij hoogleraar geweest. ‘Altphilologe’, zei hij. In Polska Ludowa - in Volkspolen dus - zou er aan klassieke talen minder behoefte bestaan. De professor had na de oorlog nog geruime tijd buitenslands gewoond, maar ten slotte was het verlangen naar zijn geboortegrond hem toch te machtig geworden. Nu was hij tevreden met dit baantje, zei hij. Hier kon hij tenminste zijn moderne talen bijhouden. Hij scheen ook min of meer tevreden met zijn tweeduizend zlotych. Je moest van Polen zowel het goede als het minder prettige accepteren, vond hij. En dat klonk niet eens zo heel erg berustend.

Het is een verhaal dat je meer hoort in Polen, dat van die merkwaardige gebondenheid aan het land. Bij St. J. Lec bijvoorbeeld, die het in Israël van heimwee niet uithield. Je hoort het ook

[p. 28]

andersom. Van Polen, die er geen voet meer zouden willen zetten.

Het Polen van 1966 bestond voor mij uit duizend-en-een tegenstrijdigheden. De monnik, die in de trein tegenover ons zat, was imker in een klooster bij Poznan. Hij reisde samen met een dove broer en voor het eerst sinds de bevrijding gingen zij nu naar Warschau. Hij vertelde ons alles over bijen, honing en wat daar nog meer bij hoort. De Poolse bijen waren lui, zei hij. Daarom wilde hij graag een Nederlandse koningin. Rasvermenging bood soms zeer gunstige perspectieven. In stilte prees ik hem om zijn inzicht. Ik kreeg de indruk dat het communistische regime niet al te zwaar op hem drukte. Vol enthousiasme deed hij verslag over zijn orde - zij hadden de beste brandweerlieden van heel Polen - die zich nog steeds uitbreidde. Ook het aantal novicen nam niet af. De strijd tussen kerk en staat werd kennelijk in andere regionen uitgevochten.

De mevrouw - een wijkhoofd of zoiets - bij wie wij ons na aankomst in Warschau moesten melden, had zo haar eigen opvattingen over het leven in Polen. Zij droeg een uniform met daarop een insigne van de partij en ze had een martiale snor.

Tenminste, zo stel ik mij dat nu nog voor. Ze vond alles maar een rotzooitje, zei ze, in Holland hadden ze tenminste nog een koningin. Onze vriendin verbood haar met ons nog langer over ‘politiek’ te spreken. Zij zou dat later zelf nog wel doen. Afgezien van het verhaal van de monnik was het voor mij voor de eerste keer dat ik in Polen met de kwestie van de monarchie werd geconfronteerd. Dat zou nog wel meer gebeuren. Niet, dat men nu een vorst zou willen hebben, maar er was toch sprake van een zekere nostalgie.

De eerste die mij over de nationale dichter van Polen, Adam Mickiewicz (1798-1855), vertelde was een krantenverkoper in een kiosk. Hij kwam op zijn ene been naar buiten gestrompeld toen hij merkte dat wij Nederlanders waren. Ja, natuurlijk, hij was er ook geweest, in 1944, in de Betuwe. Hij had er gevochten en zijn andere been verloren. Hij moest en zou ons op een glaasje sodawater tracteren. Het kleurtje mochten wij zelf bepalen. Daarna gaf hij mij een lesje Mickiewicz. Hij hield zich als het ware met poëzie overeind.

Dr. Artur Sandauer van de Warschause universiteit deed werkelijk moeite om mij een indruk te geven van de na-oorlogse letterkunde in Polen. Hij vertelde mij over de verschillende perioden en over Galczynski en Witkacy, over Schulz, Brandys, Andrezewski, Rózewicz, Herbert, Mrozek en over wie weet ik nog meer. Hij had het ook uitvoerig over St. J. Lec, wiens aforismen hij - toen - typerend vond voor het wat vrijere klimaat. Maar was het alleen maar met ironie, toen hij over de oude dromen van Polen sprak, over een Polen tot aan de Zwarte Zee? Het had niets imperialistisch, eerder iets nostalgisch en hij moest er zelf het hardst om lachen.

Waaraan herinner ik mij nog meer? Aan het mopje dat overal verteld werd over het Warschause cultuurpaleis, een ‘geschenk’ van de Sowjets. Je zag het in heel het land, zei men. Maar alleen de bevolking van Warschau was zo gelukkig het te bezitten. Daar kon je er boven op gaan staan en dan hoef-

[p. 29]

de je het niet te zien. Dan was er de hoge officier die hoopte als jurist - het was 1966 - uitgenodigd te worden voor een bestandscommissie in Vietnam, omdat hij dan ook eens een keer buiten Polen kon komen. Het is maar hoe je het bekijkt.

Ik weet nog hoe wij op zoek gingen naar een banketbakker, voor wie Nico Rost mij een introductie had meegegeven en die zelfs koekjes zou leveren aan De Gaulle. Nico had zo'n adresjes in Warschau en ik heb er genoeg van geprofiteerd. Door zijn bemiddeling ontmoette ik de communistische journalist Szurek, een man met zeer genuanceerde opvattingen. Hij was bevriend met Joris Ivens, had hem tijdens de burgeroorlog in Spanje leren kennen en hem sindsdien steeds weer op zijn pad ontmoet. Szurek vertelde hoe in Spanje de linkse troepen de kerken en kloosters soms hadden moeten beschermen tegen de woede van de anarchistische boeren, die er de brand in wilden steken. Zoiets zou in Polen ondenkbaar zijn, zei hij. Daarvoor was de bevolking te godsdienstig en was de plaats van de kerk ook een totaal andere dan die in Spanje. In tijden van onderdrukking had de Poolse kerk ook steeds de zijde van het volk gekozen en zij had nooit die bezittingen gehad als elders in de wereld. Szurek erkende het conflict tussen kerk en staat en hij had het er kennelijk maar wat druk mee. Zijn zoon bleek uitermate goed op de hoogte van het doen en laten van de Amsterdamse provo's, zo goed zelfs dat Szurek het nodig vond op te merken dat ik Karl niet als representatief mocht zien voor de Poolse jeugd. De politieke belangstelling van de jongeren in het algemeen vond hij nogal academisch. Hij adviseerde mij overigens eens iets van St. J. Lec te lezen, daarin zou ik wel iets van Polen terugvinden.

Ik heb Polen vooral op straat gevonden. De twee straatvegers te Krakau die met ons probeerden te praten, de hoeren voor een hotel in de city van Warschau, de twee wisselwachters voor de tram op een pleintje, die het zo druk hadden met hun onderlinge discussie dat ze de tram lieten barsten. Dan waren er de vrouwen die in de rij stonden voor wat fruit, de schoolkinderen die met de klas naar de kerk gingen, de oude vrouwtjes die één bosje radijs of één enkele bloem te koop aanboden, maar die je hun koopwaar moest laten. Wij hebben de oorlogsinvaliden gezien, voor wie geen prothesen waren en de gedenkstenen in haast iedere straat. Hier waren zoveel mensen gefusilleerd en daar nog meer. In Warschau vertellen ze je ook dat de Russen aan de andere kant van de Weichsel bleven wachten toen de Duitsers de stad volledig met de grond gelijk maakten. Zelfs de puinhopen en de riolen werden nog opgeblazen om te voorkomen dat Warschau nog ooit op deze plaats kon herrijzen. Het is een bekend verhaal, maar het dringt pas goed tot je door wanneer je er bent en je een volledig herbouwde stad ziet, die in zijn totaliteit misschien niet mooi is, maar wel leefbaar. Waar je van alle kanten kritiek en mopjes hoort, maar tegelijkertijd een gebondenheid aan stad en land constateert.

Polen bestond voor mij zoals gezegd uit die tegenstrijdigheden. Wij zijn één dag naar het Auschwitz-museum geweest - zo klinkt het wat beter - om er kapot vandaan te komen en te zien

[p. 30]

dat op het parkeerterrein ernaast ijsjes en souvenirs werden verkocht. We hebben echte armoede gezien en een mevrouw die buiten adem achter ons aan kwam hollen, omdat mijn vrouw ergens een vestje vergeten had. Zij had het zelf best kunnen gebruiken. Wij hebben in een etalage van een katholieke club uiterst dubieuze dingen gezien. Ons Pools was niet zo best, maar dat het om antisemitische propaganda ging, daar kon je donder op zeggen. De dikke dienster in het joodse restaurant, waar wij regelmatig kwamen, omhelsde mij al na de tweede keer en ik vond dat wat prettig. We hebben gezien hoe groot op haast ieder gebied de overheidsbemoeiingen waren, maar ook dat tenminste één tak van handel geheel in particuliere handen bleef, n.l. het zwart wisselen van geld op straat. Maar we hebben ook meegemaakt hoe ik het - toevallig - officiëel gewisselde geld niet meer voor Westerse valuta kon teruggeven. Dat was op de terugreis. Ik wilde het toen maar aan de ambtenaar geven, hij had er tenminste nog wat aan. Een kwartier later kwam hij terug met een paar flessen wodka en met de verontschuldiging dat hij er bij de treinkelner niets anders voor had kunnen krijgen. Ik moest de flessen maar meenemen, dan had ik nog iets voor mijn geld.

Mijn verhaal heeft niets en alles te maken met St. J. Lec. Het ging mij om ervaringen in het land, waarin zijn aforismen zijn ontstaan. Een land met alweer de duizend-en-een tegenstrijdigheden, waar zelfs de straatstenen schijnen te spreken. St. J. Lec heeft geschreven uit onbehagen tegen negatieve verschijnselen in de hem omringende realiteit, uit aversie tegen tot traditie geworden morele normen. Hij verzette zich tegen de luiheid van denken en tegen de onverschilligheid. Hij heeft in Polen geleden en gestreden en hij is in Polen - misschien - begrepen. Hij heeft een stuk Poolse geschiedenis met zich meegedragen, maar ook zijn joodse lot, dat nog veel ouder is. In Polen heeft hij het het moeilijkst gehad, alleen in Polen kon hij leven. Dat hoort bij de tegenstrijdigheden, dat hoort bij zijn aforismen. Het hoort misschien ook bij de halve waarheden.