De Vlaamse Gids. Jaargang 54

[p. 9]

Literatuur is een met stro opgezette mummie

J. WEVERBERGH

Ik kan niet antwoorden op de vraag of de botsing der generaties zich ook aftekent in Vlaamse letteren vandaag de dag,

1.	zonder te bepalen wat ik onder letteren, ergo Vlaamse letteren versta;
2.	waardoor bedoelde botsing of kloof der generaties gekenmerkt wordt, zodat eventuele parallellen ervan in de letteren merkbaar zouden zijn.

Ik hou me eerst bezig met punt 2. Een analyse van of discussie over deze generatiebreuk is ongetwijfeld interessanter dan een analyse van welk literair probleem ook, maar past niet in het kader van het voorgelegde discussieonderwerp. Ik stel, dat wij van de veronderstelling uitgaan, dat wij allemaal ongeveer dezelfde abstracte inhoud van het woord ‘generatiebreuk’ in ons achterhoofd hebben. En ik kan in deze veronderstelling wel inkomen. Ik wil alleen aanstippen in verband met de rest van mijn betoog, dat deze strijd tussen jong en oud, of mobiele, progressieve en creatieve maatschappijkrachten tegen statische, conservatieve en verkalkte maatschappijkrachten, intensief door relatief grote massa's beleden wordt, of kan worden, omdat vnl. de opstandelingen volstrekter in het tijdperk van de directe elektronische communicatiemedia leven dan de ‘anderen’.

Het eerste punt waarop ik een antwoord nuttig en noodzakelijk acht, is dit van de grenzen naar de letteren oftewel literatuur. Zo gek geen bewering i.v.m. literatuur, of je moet bekennen: ‘ergens’ juist. Niemand heeft dan ook tot op heden bevredigend op de vraag: ‘wat is literatuur’ kunnen antwoorden, zodat ik mijn eigen uit ervaring gegroeid antwoord moet formuleren. Het is duidelijk dat ik aldus doende een axioma ga stellen waarop al wat gaat volgen steunt. Ik zeg dat zelf maar om het scherpzinnige critici gemakkelijk te maken. Op 6 september 1970 is literatuur voor mij het volgende: ‘een reeks teksten, die tussen de honderdduizenden tonnen bedrukt papier door smaakmakers uitgekozen worden en als zodanig, als literatuur dus, bepaald worden’. Einde citaat van mijzelf. Nu ga ik een paar van de door mij gebruikte woorden omschrijven.

Vooreerst het woord tekst. Een tekst is neergeschreven taal. Om tot de literatuur te behoren, hoeft een ‘tekst’ niet persé gestructureerd te zijn, ‘goed’, dwz. grammatikaal juist geschreven, met doorsneeletters gezet, een verhaal bevatten of barsten van understatement; - neen, er bestaan door de smaakmakers als literatuur geklasseerde teksten, die al deze en vele andere kenmerken al of niet vertonen. Wel bestaat er een duidelijke tendens om teksten, die tussen twee min of meer stijve kaften geperst zijn en die via een in sé eenvoudig mercantiel stelsel den volke aangesmeerd worden, om aan dit soort teksten, de label ‘literatuur’ te hangen.

Maar ook dit is niet exclusief. Want ik herhaal: welke tekst al of niet literatuur is of wordt, wordt uitgemaakt door de grillige smaak van de smaakmakers.

Smaakmakers zijn lieden die soms veel lezen, meestal ook schrijven en over ‘het wezen’ van literatuur nadenken. Ik gebruik nu, helaas, een woord wat ik zelf niet versta, maar wat ik gebruiken moet, omdat de smaakmakers het zélf veelvuldig en graag gebruiken: ik bedoel: ‘Het Wezen Van’, soms vervangen door ‘Het Schone Geheim Van’. Ik ga

[p. 10]

verder. Deze smaakmakers lezen niet uitsluitend teksten of denken niet uitsluitend na over ‘het wezen’ van de literatuur. Neen, zij brengen ook verslag uit van hun lectuur en denken, en dit door middel van teksten die door hénzelf en andere smaakmakers en door de door deze teksten tot literatuur-schrijvers gepromoveerde makers van teksten, ook alweer ‘literatuur’ worden genoemd. Kunnen deze smaakmakers zich dan niet vergissen? Neen, de smaakmakers kunnen zich niet vergissen.

Waarom kunnen zij zich niet vergissen?

Omdat zij zélf zeggen dat zij zich niet vergissen.

En aangezien de smaakmakers uitgaan van premissen, die zij zelf vaststellen, hebben zij objectief gezien volstrekt gelijk - altijd, binnen het kader van het door hén van de premissen uitgaand opgebouwde spel of decor.

Belangrijke vraag: heeft dit door de smaakmakers vastgestelde literaire spel raakvlakken met andere hedendaagse menselijke activiteiten, in het bijzonder in de informatieve-, ontspannings- en creatieve sectoren? Ik meen, nauwelijks - later kom ik hier op terug.

Literatuur is dus, om de draad van mijn betoog weer op te vangen, een structuur gesloten als een conserveblik. Buiten het circuit tekstenmaken - denken over ‘het wezen van’ - schrijven, krioelt inderdaad de enorme massa profanen voor wie in feite de teksten bestemd zijn, maar die het denken ‘over het wezen van de literatuur’ delegeerde. De massa delegeerde dit denken aan de smaakmakers. De door de smaakmakers als literatuur geklasseerde teksten worden dan in de scholen als dusdanig voorgesteld, door bibliothecarissen aangekocht en op rekken geplaatst waar de houtworm niet meer inzit wegens het veelvuldig gebruik van insecticiden en moderne materialen, zodat deze teksten te eeuwigen dage op deze rekken blijven staan.

Ik heb nog niet gedaan met de smaakmakers, want er blijft een belangrijke vraag open: op welke manier brengen de smaakmakers hun waar aan de man?

Dit is een heel mysterieus en tevens heel triviaal probleem.

1. Wanneer de maker van teksten zich bijvoorbaat dichter, romancier of essayist noemt, heeft hij 80 t.h. kans dat hij door de smaakmakers meteen zonder meer als behorende tot de literatuur geproclameerd wordt. Ik wees reeds op de voorkeur van de smaakmakers wat de prezentatie van de teksten betreft: de kansen van de aspirant-schrijver stijgen nog met 20 t.h. wanneer hij zijn tekst via de erkende uitgever en de erkende boekhandel in erkende uitvoering aanbiedt.

2. De smaakmakers hebben hoe dan ook toch een voorkeur voor een bepaalde soort teksten: enerzijds de kunstmatig gecompenseerde fictie met illusionaire tijds- en plaatselementen, anderzijds de in stukken gehakte volzinnen, die men dichtregels noemt.

3. Om zijn smaak aan zijn collega's smaakmakers op te dringen, heeft de smaakmaker diverse taktieken ontworpen. Ik vernoem o.a.

-	de overredingskracht soms door middel van ofwel een grote mond of de juiste mond of het juiste oor;
-	een vernuftig stel van jury's, schrijversbonden, vak- of literaire tijdschriften, lectorraden, recensiediensten en literaire bijeenkomsten als beide die nu te Knokke plaatsvinden.

Ik kom nu terug tot de vraag of deze bezigheid raakvlakken heeft met andere maatschappelijke structuren, en of wij verder de generatietegenstellingen in de literaire structuren terugvinden. Ik antwoordde zelf reeds in negatieve zin op deze vraag en heb hiervoor de volgende argumenten opgetekend:

1. De literaire structuur is bijzonder gesloten, eng, duf, eigenwijs, irreëel, kleinburgerlijk. Deze gesloten structuur ontwikkelde een eigen manier van denken en oordelen, die de werkelijkheid van het leven niet weerspiegelt. Deze structuur werd daardoor doel in zichzelf niet een waarheid voor zichzelf. Literatuur bureaucratiseerde in hoge mate.

2. Een kwart eeuw geleden was prestige, zowel op intellectueel als maatschappelijk vlak, een kenmerk van het produceren en publiceren van geschreven teksten. Dit prestige ging verloren door de bureaucratisering waarvan sprake in sub 1 en door oorzaken in sub 3, 4 en 5 nog te bespreken. Dit besef van het teloorgaan van het prestige is nog niet doorgedrongen in de kring van de smaakmakers en de literaire tekstschrijvers. Dit is begrijpbaar: het erkennen van de eigen nutteloosheid en onbeduidendheid is een pijnlijk proces, dat tot gevolgen kan leiden, die door psychiaters bestudeerd worden. De literatuurmensen geloven uit psychisch zelfbehoud in de mythe, waarbij zij zelf betrokken zijn. En de mot zit in de mythe.

3. Waaraan is het prestigeverlies in sub 2 vernoemd (nog) te wijten? Aan de geringe doelmatigheid van de geschreven tekst als expressie- en communicatiemiddel in een cultuur als de onze, die over middelen beschikt om oeroude expressiemiddelen

[p. 11]

als mime, recital en diverse plastische uitdrukkingsmiddelen op doelmatige wijze te democratiseren - bedoeld wordt, de audio-visuele en elektronische middelen. Ik betwijfel trouwens sterk of ‘schrijven’ ooit een authentieke expressievorm oftewel ‘kunst’ is geweest. Het produceren en consumeren van leestekens zou wel eens een voorbijgaande cultuurfaze in de ontwikkeling van de homo sapiens kunnen geweest zijn. Schrijven is per slot van rekening door de Sumeriërs niet uitgevonden om Gilgamesj in klei te vereeuwigen, maar om handelscontracten bindend te maken. Vandaag de dag kan iemand een hoge mate ontwikkeld persoon zijn, getraind in het abstracte denken, en tevens analfabeet zijn. Lettertekens zijn een overbodig communicatiemiddel geworden; ergo: literatuur een met stro opgezette mummie.

4. Ik meen dat vooral een jongere generatie voor de audio-visuele communicatiemiddelen gevoeliger is, omdat in het onderwijs het zwarte bord met witte tekens stilaan voor doelmatiger media de baan ruimt. Een generatie opgevoed met elektronische media is voor de rest van het leven gevoelig voor deze media en grijpt naar deze media wanneer zij zich wil uitdrukken. Het spreekt vanzelf, dat wij in een overgangsfaze leven. Een overgangsperiode wordt gekenmerkt door crises, door de grote massa onbewust, door een kleine kern bewust aangevoeld. De crisis die ons bezighoudt, is de vaststelling dat het schrijven van teksten een ouderwets expressie- en communicatiemiddel is, en literatuur als gevolg daarvan een overleefde kunstvorm - als zij, zoals betoogd, überhaupt ooit een kunstvorm is geweest. Deze crisis is van dubbele aard: zowel de producent als de consument voelen deze crisis aan. De volstrekte doodsteek aan de literatuur zal het volgend decennium gegeven worden door de cassette en de beeldband. De film verhoudt zich anno 1970 nog steeds tot de werkelijke elektronische audio-visuele cultuur, als het handschrift tot de boekdrukkunst. De mogelijkheden door de beeldband en volstrekt automatisch zelfregulerende camera's geboden, en het gemak van reproductie en verspreiding op industriële schaal van de aldus vastgelegde expressie of communicatie, zullen de met lettertekens gerealiseerde communicatie kelderen, omdat deze communicatie minder direct en langzamer is.

Een Nobelprijs voor de film zal het definitief einde van de literatuur bezegelen.

De grote uitgeverijen hebben dit begrepen: de verspreiding van de cassettes en beeldbanden - verspreiden is belangrijker dan produceren - is in handen van de hele grote uitgeverijen: Hachette, Springer, Rencontre, V.N.V. Binnen een decennium wordt door de aspirant ‘schrijver’ een beeldband aan zijn uitgever aangeboden, door de aspirant met nauwelijks noembare onkosten gerealiseerd. De uitgever zal beslissen of tot industriële produktie en verspreiding van de aangeboden band zal overgegaan worden. Alhoewel hier niet op zijn plaats, kan ik mij niet weerhouden te vragen: is dit beangstigend? Ik meen van niet. De verbale uitdrukking, gesteund door en vermengd met beeld en kleur en klank, zal pas dan aansluiten bij de levende cultuur, dwz. democratiseren. Of de evolutie naar expressie van fictie of zgn. realiteit zal gaan, is nu nog niet uit te maken en is trouwens volstrekt van ondergeschikt belang.

5. Door het besef van nutteloosheid innerlijk fel aangevreten, wordt literatuur van dag tot dag steeds meer gekenmerkt door warhoofdig denken en sofistisch redeneren.

Concluderend: een generatiekloof in de Vlaamse literatuur bespeur ik dan ook niet, omdat literatuur geen adekwaat slagveld meer is. Literatuur heeft nauwelijks nog iets met levende cultuur te maken. Of literair werk nu zgn. modern, hedendaags of jong is, of ouderwets, voorbijgestreefd of muf, doet er dan ook volstrekt niet toe. Ook zie ik geen belangrijke kloof tussen de beoefende genres: een recente studie van Todorov (Introduction à la littérature fantastique, Le Seuil) heeft aangetoond dat er geen superieure of inferieure literaire genres bestaan. Ik zie hooguit een kloof tussen diegenen, die net als ik met gelatenheid de overlijdensacte van de literatuur klasseren en diegenen, die voortgaan met te geloven dat de patiënt slechts verkouden is.

Maar wordt onze literaire structuur dan niet door elkaar geschud door innerlijke ruzies en botsingen? Ja, deze ruzies en botsingen kan men waarnemen. Zij zijn van dezelfde orde als de ruzies tussen Jan Klaassen en Katrien, of de ruzies die b.v. de kleine gemeenschap van de kanteklossers kenmerkt.

De ruzies van de kanteklossers hebben niets van doen met de problemen van het kanteklossen, de sociale rol van de kanteklossers of de plaats van het kanteklossen in het geheel van de industriële bedrijvigheid. Deze ruzies zijn persoonlijke ruzies, zo vaak gevolg van nijd, afgunst, geprikkelde eigendunk, gefrustreerdheid wegens gebrek aan belangstelling.

Ook in de Vlaamse literatuur worden deze ruzies niet uitgevochten om

[p. 12]

ideeën, literaire of sociale problemen te verdedigen: de ruzies verheffen zich niet boven het persoonlijke vlak om algemeen menselijke of intellectuele problemen te worden, niet bij gebrek aan talent van de opposanten, maar bij gebrek aan geloof in literatuur, op zijn beurt weer een gevolg van de zopas geschetste crisis in de communicatievorm: literatuur. De alhier nogal ongenuanceerd uitgesproken opmerkingen steunen niet op vage ideeën of loshangende theorieën, maar op waargenomen feiten; - mijn beweringen zijn conclusies na analyse van deze feiten. Ik heb mijn tekst opzettelijk niet met dergelijke feiten doorspekt, om zoveel mogelijk het anecdotisch karakter te ontwijken. Ik geef nu enkele van deze feiten: zij zijn uiteraard een hele kleine greep uit de massa.

1. Marguerite Duras schrijft niet meer, maar zal voortaan uitsluitend nog films maken. Zij is niet alleen: ik noteer haar, omdat precies zij zo uitstekend het haast volstrekte schrijven symboliseert.

2. Voorbeeld van de ijdelheid, bekrompenheid, eigendunk van de literaire mensen.

In een van de laatste nummers van Streven meent Kees Fens, dat alleen zgn. literaire boeken besproken worden wegens de afwezigheid van een traditie in het bespreken van niet-literaire boeken, waarna Kees Fens zelfgenoegzaam en stoer een demonstratie geeft van een kunnen, waarmee volgens hem blijkbaar alleen de literatoren begenadigd zijn; hij legt L. de Jongs Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog op de braak. Afgezien van het feit dat L. de Jongs jasje uitschudden lekker progressief aandoet, wat Kees Fens' ijver verdacht maakt, heeft navelkijker Fens het natuurlijk volstrekt fout voor: heel wat ‘literaire’ kronieken van onze dag- en weekbladen houden zich niet alleen met het recenseren van niet-literair werk bezig, maar de niet-literaire schrijvers zelf gaan elkaar in hun boeken en publikaties bij het bespreken van ‘ander’ werk heel wat grondiger te lijf dan literatoren. Het kritikeren van niet-literair werk is juist wél een traditie. Literatoren hebben zich daarmee inderdaad niet vaak beziggehouden; - tenminste kleine literatoren niet. Maar dat onstreept (nogmaals) hun onbeduidendheid.

Eén opmerking uit een niet-literair werk: ‘onder de grote hoeveelheid publikaties, die een wetenschapsman moet doorwerken om op de hoogte te blijven, vindt men zelden een publikatie die hem uit de gelukzalige toestand van “bibliografische halfslaap” rukt; hieronder versta ik het doornemen van werken van collega's en het constateren tot op welke hoogte zij vervelend zijn en weinig geniaals vertonen; dit is de dagelijkse bezigheid. Hoeveel dikke werken kunnen niet op afdoende wijze geresumeerd worden in enkele zinnen. Veel zeldzamer zijn de publicaties die dikwijls weinig bladzijden beslaan en u plotseling uit de slaap wekken. De mededeling van Le Gay Brereton over Tribolium hoort tot deze laatste groep’.

(Chauvin, R. De wereld van een insekt - W. De Haan/J.M. Meulenhoff, s.l., 1967).

3. Enkele voorbeelden waaruit blijkt dat discussies tussen generaties of discussies over problemen die ‘generaties’ bezighouden, niet aan gang komen:

-	Gerard Walschap De culturele repressie, wat het probleem nochtans stelde, is in het moeras der onverschilligheid weggezonken. De opmerkingen n.a.v. het boek gemaakt, hadden, op enkele uitzonderingen na, alleen betrekking op anecdoten.
-	Het omgekeerde is ook waar: H.F. Jespers heeft gepoogd de zgn. oude garde volgens hem bestaande uit Walschap, Gijsen en Jonckheere met nochtans voldoende argumenten om een grondige discussie te openen, aan de schandmuur te nagelen. Er viel nauwelijks gemurmel van de betrokkenen op andere ‘jongeren’ te noteren.
-	Literator Freddy de Vree stelde op scherpzinnige wijze in K & C afgelopen jaar het probleem van de pop-muziek; - hij maakte de beste opmerkingen over dit fenomeen die ik tot op heden lezen mocht. Op één behoorlijke reactie na, wéér in K & C, zag ik dit probleem, zo nauw verbonden met de generatiestrijd, nergens anders bij literatoren van Vlaamsen bloede gaan leven.
-	Dirk de Witte schrijft een boek wat uitsluitend de schijn heeft van ‘moderne’, d.i. hedendaagse literatuur. Deze stomvervelende valse tekst wordt door de opgeschrikte ouderlingen van de Vlaamse Academie die menen dat zij een progressief gebaar moeten doen om nog mee te tellen (i.p.v. 100 t.h. zichzelf te blijven), bekroond met één of andere prijs. Deze prijs is door de zgn. ‘echte modernisten’ niet betwist.

J. Weverbergh