De Vlaamse Gids. Jaargang 52

Paling

Op vrijdag de dertiende september in het laatste jaar der XIXe eeuw at men in het gezin van de Amsterdamse politie-agent Tobias Arend Rammekens paling.

Tobias Arend Rammekens was een groot palingliefhebber. Hij at op die vrijdag de dertiende zeer veel paling. Te veel. Hij wist dat het te veel was, maar hij kon zich niet beheersen. Hij bespeurde na het eten de last van de paling in zijn maag als een ergerlijke en benauwende druk. Het loshaken van een buikriem en het openknopen van zijn uniformjas hadden tot merkbare verluchting van die last maar weinig bijgedragen. Er was maar één geluk aan het hele geval: hij had die avond geen dienst.

Tobias Arend Rammekens ging vroeg slapen.

Hij droomde onrustig. Hij droomde van het Zuidhollandse eiland waar hij was geboren. Uit de klei gedolven, zeiden zijn collega's. Hij had het steeds als een eer beschouwd uit de klei van het eiland te zijn gedolven. Hij beschouwde de Amsterdammers, voor zover althans niet woonachtig aan de grote grachten of in de elegante Plantage, als rapalje. Hij was er trots op dat hij tot een korps van mannen behoorde wier hoogste roem bestond in het in toom houden van dit rapalje. Daarvoor waren er Zuidhollanders en Zeeuwen en Friezen en gasten uit de Groninger veenkolonies nodig. Kerels als hij, met grote handen en voeten en dikke snorren en koppen van maat 59 waarin niets anders aanwezig hoefde te zijn dan één gedachte: orde moet er zijn.

Maar dit keer speelde de klei een duivelsrol. In zijn dromen stond Tobias aan de kant van de Hals, op het nieuwgewonnen buitendijkse land, en keek tot aan de zee. De zee was verbolgen. Het was opkomende vloed. De vloed wies zichtbaar en met grote, grimmige rollers. Hij stond nog maar steeds te staren, behekst door het aanrollen van dat overmachtige water, toen hij eensklaps begreep dat de zee eenvoudig kwam om het nieuwe land terug te halen. Hij moest heel hard lopen als hij de dijk nog wilde bereiken. Maar de klei onder zijn voeten liet hem niet los. Zij begon te zuigen. Zij zoog hem gewoonweg in, zijn grote logge voeten zakten diep in de drab en de grasloze aarde deinde als drijfzand.

Hij wilde schreeuwen maar het was of er ook klei in zijn keel zat. Met een bovenmenselijke poging rekte hij zich omhoog uit de verraderlijke pap, het was al te laat; de zee was voor hem, hoog en groen, de kleur van de klei zelf, zij kwam om alles terug te nemen, hem incluis.

_**_*

‘Goeie God!’ zei zijn vrouw die bezig was naar bed te gaan en ze schudde hem. ‘Wat mankeert jou?’

Hij rees langzaam op in zithouding en veegde zich het klamme voorhoofd.

‘Gedroomd,’ zei hij. ‘Brrr... Ik heb dorst.’

Hij klom uit bed terwijl zij er in

[p. 45]

kwam, leste zijn dorst bij het fonteintje in de keuken en spoelde zijn ontzetting weg.

Hij viel terug tussen lakens en dekens. De paling woog in zijn maag. Nu zwom de paling. Men zei altijd: vis moet zwemmen. Hij had er een plens water op gegooid om zo te zeggen, maar het had er werkelijk veel van of de vis met macht zwom.

‘Lig stil,’ zei zijn vrouw. ‘Je woelt als een kind met koorts.’

Tobias Arend was verontwaardigd en daarom antwoordde hij niet. Hij dacht aan de laatstleden zondag, toen hij en zijn vrouw naar de Salon des Variétés in de Nes waren geweest en hij zo onbedaarlijk had gelachen. Hij had zoveel lawaai gemaakt dat alle mensen ten slotte naar hen en niet meer naar het toneel keken, en zijn vrouw had zich zo geschaamd dat ze hem onder de stoel tegen de schenen schopte en ‘kwajongen’ en ‘grote gek’ tegen hem fluisterde. Ook toen was hij heel kwaad geworden en hij had haar niet meer geantwoord, ja, hij had ook 's maandags en 's dinsdags haast geen woord tegen haar gezegd. Het was vuil van haar geweest, zijn plezier zo te bederven. Ze maakten daar op dat toneel toch fratsen om de mensen te laten lachen. Dat moest je toegeven: zulk toneel als in Amsterdam zag je nergens. Als de gordijnen vaneen gingen voelde je je inwendig al trillen van voorpret, en als dan die gekken met hun liedjes en potsen voor de draad kwamen - ho maar!

_**_*

Hij zag het toneeldoek vaneen gaan. Het ging geruisloos en hij had een vage indruk van donkerblauw fluweel met wegflonkerende sterretjes. In elk geval was het avond, daar op de planken. Een trieste Amsterdamse zomeravond met wat melkwitte glans boven de huizen, een eenzamester, een toren waarvan de gouden haan nog een glimp breekbaar licht vasthield. Het was een straat waarin hij opkeek. Zij leek op de Willemstraat, met deze overhangende geveltjes en houten voortrapjes, de bleke kozijnen als houten wafelramen. En op dat toneel liep hij zelf. Hij begreep het eigenlijk niet. Hij lag toch thuis te slapen, maar het zonderlinge was dat hij zichzelf niet alleen zag lopen op dat toneel, hij was ook die man, de onregelmatige keien stuitten tegen zijn schoenzolen en de lichte zwaarmoedigheid van de schemering en de zonderlinge stilte om zijn hoofd, zoals hij die op avondronden zo dikwijls had gevoeld, waren echt. Er was buiten hem geen mens in die straat. Het had iets beangstigends. Hij zou geruster zijn geweest als er een kat had geslopen of als er ergens een minnend paar in de diepe schaduw had gefluisterd. Hij was alleen. Hij had de gedachte: nu moet ik maar zien hoe ik mij hier uit red. Hij wist niet waardoor die gedachte hem werd ingegeven, maar zo was het nu eenmaal. Hij keek om. Achter hem ver in de straat kabbelde grachtwater onder een geelgroene gaslantaarn. Hij bleef staan. Hij had het warm ondanks de koele huivering van de nachtwind. Hij nam zijn helm af en veegde zich het voorhoofd. Toen zag hij dat hij voor een open deur stond. Het was een trapgat waarin hij opkeek. De trap was steil, zwart en glibberig als had men de treden met klei besmeurd. Klei...? Hij deed een stap naar de deur, naar die trap. Hij zag een touw bungelen; die lui hier hesen zich met touwen in hun krotten omhoog. Zo was dat rapalje. Ze hadden zelfs geen trapleuningen!

Hij zag zichzelf naar binnen lopen. Hij wachtte weer en luisterde. Het was eigenlijk te gek dat men zichzelf op een toneel zag lopen en dat men een gracht zag kabbelen en de wind flauwhartig in de magere linden hoorde ritselen. Was dit wel de Willemstraat? Was het misschien de Lindengracht?

Boven in het oude, bouwvallige, gapende huis klonken stemmen.

Tobias Arend Rammekens zette de voet op de onderste traptrede en riep naar boven: ‘Waar ben ik hier?’

Het duurde geen seconde voor het antwoord kwam. Een mannenstem. Het geluid klonk kortaf en als een bevel:

‘Je bent terecht.’

Tobias Rammekens verbaasde zich. Hij begon langzaam te klimmen. De trap was wrak als een schip dat slagzij maakt en glad als een dek waarover vissers hun netten hebben leeggeschud. Hij hield het touw stijf vast en slingerde niettemin onder het klimmen. Hij zag zichzelf vol spanning klimmen en dacht: hoe red ik mij er uit?

Hij kwam boven.

Hij stond pardoes in een langwerpig vertrek. Het was slecht verlicht. Petroleum. Het rapalje heeft niet eens gaslicht. Het rapalje zelf zat hier ook. Er waren er niet weinige. Mannen, vrouwen en kinderen. Zij zaten in een soort oplopende banken, in rijen boven elkaar. Er waren er misschien wel twintig of vijfentwintig. Het leek of hij sommige gezichten kende. Zij keken naar hem en zeiden niets. Zij zaten daar met de handen onder de kin op hun banken leunende of achterover hangende of stijf rechtop. Een klein meisje peuterde in haar neus. Zij had een verband om haar hoofd als had zij kiespijn. Sommigen droegen niets dan een lang hemd, ze waren bleek en uitgeteerd. Men kon niet eens zien of het mannen waren of vrouwen. Hun schedels leken glad en wit en haarloos in het gore licht.

Tobias zocht met de ogen of hij degene kon vinden die hem had binnengeroepen. Vlak vooraan zat een oude man met een ringbaard en een diep doorrimpeld voorhoofd. Hij zat op de buitenrand van de bank en stak een houten been naar Tobias Rammekens uit. Zij zaten zo stil en zij keken zo vreemd naar hem dat hij zich afvroeg, of zij eigenlijk al met al wel iets hadden gezegd. Hij liet de handen langs zijn sabel met de daarop bevestigde gummistok glijden en keek steels op. Op dat ogenblik sloeg beneden de deur met een klap in het slot.

De mensen in de banken lachten zacht.

_**_*

‘Ik droom toch,’ dacht Tobias. ‘Ik zie het toneel maar ik sta er zelf op, het is helemaal geen straat meer, alles is veranderd zonder dat ik het heb bemerkt... Hoe kan dat nu als - -’

_**_*

‘Zet je helm af,’ zei een diepe, kort aangebonden stem.

[p. 46]

Tobias keek, maar hij wist nog steeds niet wie van de mensen in de banken dat gezegd had. En nu zag hij eensklaps dat er althans één was opgestaan. Misschien was hij er ook alleen maar onverwacht bijgekomen.

Het was een man in een donkere, tot de hals toe dichtgeknoopte, lange zwarte jas die tot over zijn knieën reikte. Hij had grijs, dik, lang haar dat hem op de schouders viel, en zware, grijze knevels die in een zware, grijze baard overgingen. Hij vestigde een keer zijn blik op Tobias die meteen diep werd verontrust. Toen keek de oude, strenge man met de baard weer neerwaarts naar een opengeslagen boek dat hij in zijn handen hield. Het was een dik boek dat wel iets leek op een grootboek zoals kooplui dat er op na houden. In Tobia's onrust mengde zich de nieuwsgierigheid. Hij had dolgraag geweten wat de grijze, donkere man daar las. Maar hij durfde niet van zijn plaats weglopen.

‘Zet je helm af,’ zei weer de diepe, onaangename stem. ‘Je staat tegenover het volk.’

Tobias aarzelde een tel, maar hij nam de helm af.

‘We kunnen beginnen,’ zei dezelfde stem.

Tobias keek langs al de gezichten. Hij bemerkte nu eindelijk wie er gesproken had. Het was een van de mensen in de kleurloze, lange hemden, een van de haarloze uitdrukkingloze gedaanten in de hogere banken. Tobias deed een stap naar voren. Hij had zich eensklaps herinnerd, dat hij politie-agent nummer 156 was, een dienaar van gezag en orde die zich voorgenomen had ten minste als wachtmeester uit de dienst te gaan.

‘Wat moet deze rotcomedie eigenlijk?’, zei hij met een snauw.

Uit de banken rees een lange zucht.

‘Tobias Arend Rammekens,’ zei de man in het doodshemd langzaam als vertelde hij de anderen een verhaal, - ‘is een man op wie wij al lang hebben gewacht. Vanavond, vrijdag 13 september 1899, is hij hier uit vrije wil onder ons verschenen om rekenschap af te leggen van zijn daden...’

Tobias bruiste op.

‘Niks ben ik...!’ barstte hij uit. ‘Jullie hebben mij hier geroepen, toen ik vroeg waar ik was! Maar ik heb met jullie niks te maken!’

‘Toch wel, Tobias Rammekens,’ zei de diepe stem - ‘toch wel. Wij zullen je samen op weg helpen. Je geheugen is niet van het deugdelijkste soort. Het hindert niet. Wij hier met z'n allen zitten nog boordevol met herinneringen. Is het niet zo?’

Uit de banken kwam een mompelend gerucht van instemming. Het kleine meisje hield op in haar neus te peuteren en begon de doek van haar hoofd los te knopen. Tobias verstijfde. Hij zag dat het linkeroor van het meisje was afgehakt.

‘Jezus...!’ zei hij, voor hij zich er van bewust werd dat hij gevloekt had. ‘Het Paling-oproer...!’

Uit de banken werd gelachen. Niet opgelucht, van harte of zorgeloos. De lach klonk hard en grimmig alsof ze in de plaats kwam van de gramschap.

‘Het Palingoproer’, zei de mannenstem. De lippen van de bleke gedaante bewogen niet terwijl hij sprak. Tobias bemerkte met ontzetting dat hij ook geen ogen had. Twee diepe holten alleen hield de man op hem gevestigd. Tobias keek snel naar de zwarte, strenge man met de baard als kon die hem hulp bieden, maar de man bladerde zwijgend verder in het grootboek.

‘Tobias Arend Rammekens was in 1886 nog een jonge politieman,’ zei de diepe stem, die zijn verhaal onverstoorbaar vervolgde. ‘Maar hij had toen al de eigenschappen die hij na die tijd alleen nog een tikje grondiger ontwikkeld heeft. Hij heeft zich bijzonder geweerd toen men ons op de Lindengracht uiteen knuppelde, omdat wij ons bezondigden aan het oude volksspel van het palingtrekken. Wij waren mensen voor wie niet veel vertier bestond, en alles wat ons de ellende van het bestaan kon laten vergeten was ons welkom... Maar Tobias Arend Rammekens sloeg ons met het plat van zijn sabel uiteen en verbood ons het feest.’

‘Misschien hebben wij dat gedaan,’ zei Tobias somber. ‘Maar het palingtrekken was verboden. En jullie hebben de politie op die eerste dag met stenen tot de aftocht gedreven.’

Er stond een vrouw op. Zij hees zich overeind met één hand op de heup; elke beweging kostte haar zichtbaar moeite.

‘Ja, wij hadden geen sabels!’, zei ze schril en dreigend. ‘Maar mijn botten heb je stuk geslagen, brok ellende; mijn leven lang heb ik gekreupeld als een wagen op drie wielen... En jij, jij bent nog altijd springlevend en recht van lijf en leden!’

Tobias haalde de schouders op.

‘Ik heb gedaan wat ik doen moest,’ zei hij. ‘De politie...’

Het kleine meisje zwaaide met de losgeknoopte doek.

‘De politie hakte mijn oor af...!’, zei ze op een afschuwelijke, zingende toon. ‘De politie hakte mijn oor af...!’ - Ze zong de woorden, herhaaldelijk, als was het een liedje dat ze de anderen wilde leren. Tobias staarde haar aan. Een ogenblik had hij gemeend dat het meisje schertste. Maar nu zag hij dat zij zong, terwijl de tranen haar langs het gezicht liepen. Ze zong en ze huilde. En plotseling viel het koor van alle mensen in de oplopende banken mee in tot het in Tobias' oren tuitte:

‘De politie sloeg haar een oor af! De politie sloeg haar een oor af!’

Tobias keek woedend om zich heen. Hij zocht naar een tafel om er zijn vuist dreunend op te laten neervallen. Maar er was geen tafel.

‘Stilte!’ schreeuwde hij met al de macht van zijn uit de klei gedolven corpus. ‘Ik verbied dit laawai! Ik weiger op kinderpraatjes in te gaan! Ik heb niemand een oor afgehakt!’

De diepe mannenstem liet zich horen. Iedereen werd stil, Tobias Arend Rammekens ook.

‘En waarvoor kreeg je dan dat kistje sigaren van je chef?’, zei de mannengestalte in het lange hemd. ‘Toch zeker niet omdat jij je zo hadt uitgesloofd voor ons? Als wij ons niet hadden verdedigd, hadden jullie ons doodgeslagen! Zijn jullie niet met vijftig, zestig man teruggekomen, de sabels in de vuist? Moesten wij ons door jullie laten afslachten, alleen omdat wij niet als vee wilden worden behandeld?’

Tobias stampvoette.

[p. 47]

‘Met bloempotten hebben jullie gekeild!’ zei hij, trillend van woede. ‘Met stenen, met dakpannen en met oudroest werden wij door jullie bekogeld. Twee of drie van ons zijn door jullie gegrepen en mishandeld, de inspecteur Boas hebben jullie in de gracht getrapt!’

‘Wij hadden jullie niet uitgenodigd,’ zei de mannenstem, - ‘en inspecteur Boas had al zoveel jegens ons op zijn geweten dat het nog zonde is dat hij uit de gracht is opgevist... Maar jij, jij liet je niet vatten en mishandelen! Jij hakte onder onze mensen tot je niet meer kon, en toen ben je bij de bakker op de hoek van de Lindendwarsstraat naar binnen gevlucht en over het dak ontkomen’.

De man in de voorste rij stak zijn houten been vooruit en omhoog.

‘Hier, sabelheld!’ zei hij. ‘Jij bent ontvlucht, maar ik bleef op de keien liggen... En hoe! Koudvuur in mijn poot, dat was de gedachtenis aan het Palingtrekken die jij mij hebt nagelaten! Daarom hobbel ik nou nog op één stelt rond!’

Tobias keek wanhopig naar de man met het grote boek, maar de strenge, donkere gestalte bewoog niet; zijn ogen rustten onaflatend op het boek; de mond zei geen woord.

‘Ik ontken!’ zei Tobias Rammekens dof.

In de banken werd gefloten.

‘Er valt niet veel te ontkennen’, zei de diepe mannenstem. ‘Oren, benen, kwetsuren... Dat was het begin, Tobias Arend. Daarna begonnen de arrestaties. Links en rechts werden we weggehaald. Orde moet er zijn, recht komt er weinig op aan. Als het volk zijn belagers slaat, is het in het onrecht. Een doodsimpel recept. Alleen jullie mogen slaan. Slaan en schieten. Het schieten is de volgende dag begonnen.’

Tobias balde de vuisten, totdat de nagels hem in zijn handpalmen beten.

‘Je liegt!’ zei hij. ‘Ik weet niet wie je bent. Het kan me ook geen barst schelen. Maar de onruststokers moesten van de straat. Daarom kwamen er huzaren en vestingartillerie in de Jordaan. Jullie zijn begonnen. Als jullie in je hokken gebleven waren, was er niets gebeurd.’

‘Maar nu is er iets gebeurd,’ zei de stem en voor het eerst brak er door haar onaangedaanheid een trilling van wrok en pijn. ‘Die officieren konden gewoonweg niet wachten met de kogels! Ze waren nog niet in de Lindenstraat of ze lieten al vuren. Waar moesten wij naar toe? En dan schoten de soldaten nog fatsoenlijk op hun manier... de meesten althans. De kogels vlogen óver onze hoofden. Maar drie van ons bleven op de straatstenen liggen en ze zijn niet meer opgestaan ook!’

Uit de bank rezen drie van de lange, doodsbleke gedaanten in hun spookhemden en staarden uit holten zonder ogen naar Tobias Rammekens. Tobias werd heet en koud. De ontzetting kroop op langs zijn rug en bleef toen als een vuist op zijn hart liggen.

‘Ik was er niet bij...!’ zei hij.

‘Dat klopt,’ zei de toornige stem. ‘Jij was op dat ogenblik ergens anders. Jij stond met een afdeling politiemannen op de Noordermarkt om de doorgang voor ons soort te versperren. En toen daar met scherp werd geschoten, schoot jij mee! Jij was veel te blij dat de soldaten het commando kregen; je hoefde alleen maar je revolver te trekken en mee te vuren! Daar kraaide geen haan naar... toén.’

Achter en naast de drie spoken in hun grafhemd stonden nog tien anderen op. Zij staarden naar Tobias.

‘Wij zijn de doden van de Noordermarkt,’ zeiden ze eensklaps tegelijk. ‘Vaders, moeders en zonen. Mensen die voor jullie overbodig zijn, maar die in hun gezinnen niet konden gemist worden.’

Tobias zei niets. Hij voelde hoe de vuist van ontzetting zich om zijn hart sloot. Zij hadden zijn geheugen opgefrist, ja. Hij herinnerde zich alles. De menigte, de kreten, de luitenant van de huzaren die tot vier maal toe ‘Vuur!’ had geschreeuwd. Hij had de revolver warm voelen worden in zijn hand. Hier tegenover hem, op dit toneel, stonden de tien doden. In wie van hen had zijn kogel gezeten?

Hij zwaaide traag op zijn benen. De zwarte man met de baard sloeg het grootboek met een klap dicht. Alle mensen in de banken stonden op. Het meisje zonder oor en de vrouw met de verpletterde heup, de gekwetsten en de man met het houten been. Zij alleen keken naar Tobias.

‘De straf!’ zei de diepe mannenstem.

Tobias hoorde hoe de buitendeur werd opengemaakt. Iemand kwam snel de trap op. Het was een vrouw met een platte mand aan de arm waarover een doek lag. Ze liep tot vlak voor Tobias. Ze rukte de doek weg. In de mand kronkelde slijmerig, vet en levend, een kluwen van paling.

‘Paling!’ krijste het eensklaps vanuit de banken. ‘Paling zul je vreten tot je er in blijft, moordenaar! Paling, van de eerste tot de laatste...!’

_**_*

Maar dit was toch toneel. Hij lag immers in zijn bed en hij had alleen maar gekeken wat er met hem gebeurde in dat huis met de trap en tussen al die zonderlinge mensen. Hij had gekeken, maar hij was het zelf geweest naar wie hij had gekeken, hij zelf had gesidderd en gewalgd toen ze één voor één de levende paling in zijn mond hadden gepropt.

Zijn vrouw schudde en stompte hem voor de tweede keer.

‘Schei uit met schoppen!’, zei ze. ‘De hele dag sjouw ik en ben ik in de weer en jij rolt door je nest als een dolleman en belet mij te slapen...!’

_**_*

Tobias Arend Rammekens tastte zich uit het ledikant naar de kleine kleerkast in de woonkamer.

Daar hingen zijn uniformen, zijn wapens.

Hij ontsloot de deur, zocht tussen laken en kille sabelscheden. Hij diepte zijn revolver uit het donker op.

Hij maakte het schietwapen in het donker open, vergewiste zich dat het geladen was.

Hij keerde naar de slaapkamer terug. De lichte vaste adem van zijn vrouw vertelde hem dat zij juist weer was ingeslapen. Behoedzaam strekte hij zich naast haar uit, nog behoedzamer legde hij de revolver aan zijn andere zijde op het nachtkastje neer.

Theun de Vries