De Vlaamse Gids. Jaargang 50

[p. 1]

Facetten van Jan Walravens

[p. 5]

Ze zeggen dat je dood bent, Jan

Je weet, dat ik je slechts de jongste jaren, de jaren van je ziekte, in uiterst kleine mate heb geholpen vanop de doodgewone redactie, waar men gewend is aan de dood. Maar toen ik hoorde, dat jij overleden was, voelde ik jouw lichaam in het mijne verstijven en toen ik de dwingende, onmenselijke plicht had van dat onheil te berichten, heb ik ons beroep diep, neen, dieper nog gehaat. Ik weende niet zoals toen Gerrit Achterberg stierf, ik vloekte niet van de ketting, zo onwillekeurig dat het mij verwonderde, toen Gaston Burssens overleed. Vechtend met wat in me omging bleef ik de hele dag blindelings voor mij uitkijken, beseffend wat je vriend Hugo Claus voelde in zijn brief aan Jeanne: ‘Woorden ontbreken mij’. Ik begrijp nog steeds niet dat ik schreef en wat ik las was slechts het verkeerde spiegelbeeld van wat er niet stond. Op de redactie keken wij naar je lege stoel, die leeg zal blijven. Ik hoor je lachen nu, met vinnige, bijna ontploffende schaterlachjes. Je hebt natuurlijk gelijk. Men kan stoelen en functies vervangen, niet Jan Walravens.

Kort na je overlijden heb ik je nog eenmaal gegroet, samen met je zoon Kris, met René Adams en, bij wijze van spreken, je oeroude vriend Florent Welles. Je gestalte was kleiner nog in het iets te grote kostuum uit bruine stof en lichtere biezen. Voorhoofd en kin waren volop in tegenspraak. Je glad, ontspannen voorhoofd weerkaatste het elektrische licht, dat geen vat kreeg op de muren van het hok - want veel meer was het niet - waarin je opgebaard was. Aan spieren van en rond je ogen wist ik dat je nog keek. Brancusi heeft de vlucht van de vogel het best weergegeven door weglating der vleugels en ik heb, Jan, nooit iemand zo weten kijken als jij met gesloten ogen. Die onnaspeurbare blik van schranderheid, die ietwat sceptische olijkheid

[p. 6]

verbeeldde ik me niet. Zij verscherpten de tegenstelling met je kin - groter dan ooit tevoren - waarin stugheid, hardnekkigheid en pijn, wellicht, zich verenigden tot een mengsel waarvoor geen woord bestaat. Uit de gaten van de bruine mouwen schoven grote, expressieve handen, en in de vingertoppen kroop blauw doodsgif omhoog. Dan, op de schemering van het linnen, de vuurrode vlek van een bloem. Je weet reeds wat ik zeggen wil: wit, blauw, bruin, rood, de dood is een groot expressionist.

Ik zocht, gekweld door vragen en vrezen, je vriend en directeur Albert Maertens op. Ik verzeker je, Jan, dat ik onmiddellijk begrip vond voor mijn wens enkele documenten en getuigenissen te bundelen, maar vooral, een volledige bibliografie te publiceren van je geschriften in boekvorm, in catalogi, in tijdschriften en weekbladen. Luc Van Den Briele heeft zich geen moeite gespaard voor jou en niemand zal het mij kwalijk nemen indien ik beweer, dat vooral zijn werk dit Liber Amicorum verantwoordt. De groeiende omvang van deze bibliografie heeft mij evenredig verbaasd. Maar ik was er blij om, beseffend dat vele gegevens, wellicht reeds in een zeer nabije toekomst, verloren konden geweest zijn of nog moeilijk te achterhalen. Nu hoop ik, Jan, dat een deel werd gered, overtuigd dat deze bibliografie de grondslag legt voor een diepgaande studie. Alleen de vrees, dat nog andere belangrijke gegevens of documenten kunnen zoek geraken of vernield worden, wettigt mijn dringend verzoek de oorspronkelijke stukken of fotocopies over te maken aan het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven te Antwerpen.

Wie zou verhelen, Jan, dat het andere deel van dit boekje vele leemten verraadt? Er ontbreken nog vele, echte vrienden. Vrienden aan wie wel gevraagd werd mee te werken, maar wier zwijgen ik begrijp. Dat is een verhaal op zichzelf. Vanzelfsprekend kwamen de reacties traag, naar mijn gevoel soms wanhopig traag, wat mij aanvankelijk met bitterheid vervulde. Ik heb soms weerstanden moeten overwinnen van mensen, aan wier goede intenties ik geenszins twijfel. Ik hoop dat ik voldoende begrip heb getoond. De moeilijkheden waren meestal te wijten aan het verschil van inzicht, niet aan onwil. Schreef je zelf niet, dat men zo weinig kan doen voor een mens als het er werkelijk op aan komt?

Zeker, ik heb vertwijfeld omdat de reactie op mijn verzoek niet kwam, of aarzelend, of laattijdig. Nu meen ik te weten

[p. 7]

wat die mensen, jouw vrienden bezielde, althans een deel van hen. Men kan je niet onmiddellijk met enkele mooie woorden benaderen - als een ambtenaar die een brief dicteert, een agent die een ongeluk noteert, koel als de koplampen van een auto. Dat kan ik ook niet, Jan.

Kort na je dood poogden enkele vrienden hun ontroering weg te schrijven zonder het te kunnen, maar in de stilte die nu naweegt, neemt het verlies de juiste omvang aan en de pijn die ermee gepaard gaat verdiept zich.

Pas later zullen je vrienden in staat zijn je vollediger beeld te smeden omdat ze niet zomaar een gedicht over jou schrijven, je werk niet zomaar lezen en beoordelen alsof het een gebruiksaanwijzing is voor een machine die wordt ingeschakeld in een produktieproces. De tijd is nog niet rijp, Jan.

Zo werd in vele stapels papier lang, maar vruchteloos gezocht naar je onvoltooide roman, naar novellen en ongepubliceerde teksten. Pas op het ogenblik, dat een beslissing moest vallen, zijn enkele teksten, enkele novellen, enkele merkwaardige brieven teruggevonden. Zij scheppen een nieuw probleem, dat ik zal pogen op te lossen zoals jij het zou gewild hebben. Inmiddels heb ik vrede moeten nemen met vier kleine teksten, gedeeltelijk gepubliceerd. Misschien vervangbaar onthullen ze toch enkele van je wezenlijkste trekken, vertellen ze wat over je leven, verraden ze je belangstellingssfeer en je wil tot het helpen van jongere vrienden. Een ervan handelt over je zo belangrijke vriend Remy C. Van de Kerckhove, mijn stadsgenoot, bijna mijn buur naar wie ik opkeek als naar een grotere broer en met wie ik slechts kort voor zijn overlijden echt menselijk contact heb gehad.

De rest spreekt voor zichzelf, Jan. Wanneer ik allen, die aan deze bundel meewerkten mijn dank betuig, dan weet ik dat ik de woorden uit je mond neem. Wat zij me zonden, ook het geringste, heeft telkens ontroering teweeggebracht en deze ontroering, niet je felle, kritische zin, heeft dit boekje samengesteld. En wat je foto's betreft heb ik vooral de ongepubliceerde gekozen zodat het geheel, ondanks zijn leemten, wellicht een document op zichzelf is. Oordeel niet te streng Jan, over je Jaak Brouwers.