De Vlaamse Gids. Jaargang 47

[p. 1]

Herman Teirlinck
De litteraire zelfverloochening van Hendrik Conscience

Dat wij een klein volk zijn hoeft ons noch te benauwen noch te beschamen. En voorzeker is het geen maatstaf voor de schatting van onze kunstenaars.

Een klein volk is het niet voornamelijk door de bescheiden uitgestrektheid van zijn grondgebied, noch door het gering aantal van zijn landzaten. Eerst door zijn geestelijke uitrusting groeit het daarboven uit.

Het was in de middeleeuwen een Vlaming, de encyclopedist Van Maerlant die de revolutionaire ontvoogding van de derde stand heeft ingeluid. Het was Willem, een andere Vlaming die op de adem van zijn heerlijke Reinaert de Vos, de vrijheidskreet heeft geslaakt die nablijft dreunen in onze harten, en die tot op deze dag door geen geweldenaars nog werd verstikt.

Het heeft niet belet dat Vlaanderen van af de XVIIde eeuw tot een algemene achteruitgang werd gedwongen, zodat na een kortstondige hervereniging der Nederlandse provinciën, het in vrij berooide toestand opgenomen werd in een onafhankelijk Belgisch staatsverband.

Een voorbeeldige grondwet vermocht aanvankelijk niet de gelijkberechtigdheid van alle Belgen in feite te verwezenlijken.

En Hendrik Conscience werd geboren in een gehavend en armoedig Vlaanderen, erger nog: in een Vlaanderen zonder hoofd. Allang inderdaad waren de Vlaamse eliten uitgestorven. De hele sociale en economische leiding was in verfranste handen. De scheppende gevoeligheid, sieraad van onze historische persoonlijkheid, bezieling van een kunst die de roem blijft van de Westerse wereld, ze dreigde voor goed te bezwijken in de ontaarding door de roof bezegeld van wat aan bloed en geest een levend volk nog tekent: de eigen moedertaal.

Is het geen symptoom van een decadentie in aantocht, de eigen litteratuur te zien verarmd door de verrijking van een vreemde, die men aanvaardt te stofferen ten koste van het geniale zelfbehoud?

Hendrik Conscience heeft de roem voorzien van eminente

[p. 2]

Vlamingen als Decoster, Verhaeren, Eeckhout, Maeterlinck, Van Lerberghe, Elskamp en zoveel andere, - maar gewaarschuwd door de mystische imperatieven van een geboortegrond, die het altijd bij welke kunstenaar ook wint op de heerlijkste vreemde bodems, en gedwongen door de ancestrale tucht die hem met zijn volk verbond, heeft hij zichzelf de weg naar volksvreemde glorie afgesneden, en verkoos hij mede in de volksvernedering te worden ondergedompeld, of uit die vernedering met het volk zelf op te staan.

‘Och kom, riep zijn gezond verstand hem nochtans toe, wat zoudt gij toch schrijven voor een volk dat niet eens lezen kan’.

Wel, meende Conscience, dan moeten wij dat volk leren lezen.

De slogan is nu al voldoende en tot slijtens toe herhaald, maar hij is nog altijd niet behoorlijk begrepen.

Wanneer wij ons heden ten dage over Conscience's werk gaan bezinnen, kunnen wij het bezwaarlijk onttrekken aan de rechtmatige gestrengheid van een litteraire kritiek.

Zelfs met inachtneming van de toen heersende tijdgeest en de betrekkelijkheid van modieuze normen waarop een kunstenaar ter verschoning zich altijd mag beroepen, is het niet mogelijk de enorme bijval die Conscience te beurt viel, en de invloed die hij op het Vlaamse noodlot mocht uitoefenen, esthetisch te verantwoorden.

Conscience kan niet op de schrijftafel worden gewaardeerd maar ver er boven uit, waar de fraaie belletrie is uitgepraat en de droom ontluikt, waardoor een volk besloten is een hernieuwde wereld van recht en vrijheid op te bouwen. Dan gelden geen verschuivingen meer van tijdelijke kunstmodaliteiten en blijken faliekant de sekuurste regels waarop een kunst kan worden afgewogen.

In een brief aan Nicolaas Beets en een andere aan Busken Huet heeft hij ootmoedig bekend zich niet aan schone letteren te mogen bezondigen, daar de tijd ten onzent er nog niet voor was aangebroken.

‘Mijn verdiensten, schrijft hij, zijn geen litteraire. Ik had, met het oog op de hachelijke toestand van het vlaamse volk aan vele andere eisen dan die der hogere esthetiek te voldoen, en ik heb mij derhalve als kunstenaar vele opofferingen getroost’.

Conscience met de moed van wie in het licht van zijn geweten, als volkomen aansprakelijk wenst voor zijn litteraire arbeid uit te komen, geeft toe zich willekeurig beneden het artistiek peil van zijn meer geëvolueerde noorderbroeders te verschansen. Hij is zich totaal bewust dat zijn

[p. 3]

werk het op de historische romans niet haalt van zijn gelijkjarige hollandse tijdgenote Bosboom Toussaint.

Maar hij heeft een plicht die hem aan litteraire wedijver doet verzaken. Hij moet een door verdoving gesloten volksverbeelding ontbolsteren, een benauwde aandacht weer waakzaam en weetgierig maken, hij moet leren luisteren, leren zien, leren voelen, leren strijden, leren leven. Om dat alles moet hij leren lezen.

Dit zou dan zijn litteraire zending worden, een zending van liefde. Het is de eer van Conscience dat hij ze heeft gezocht en volbracht. En wij, de schrijvers van nu, die ons mogen vermeien in ivoren letteroefeningen, en kansrijk vechten voor een of andere waardige medezeggenschap in een Europese Letterkunst op til, wij dienen de oude Meester erkentelijk te zijn dat hij ons vlaamse lezers heeft voorbereid.

Wanneer geen hoger ideaal meer het volksgemoed beroert, wanneer het beeldend vermogen in zijn geest is verstompt, wanneer ja de taal zelf op zijn lippen ontadeld en machteloos is geworden, - wanhoop niet, dreunde de dappere stem van Conscience, maar luister naar het goud en het beitelwerk van onze gildehuizen, hallen, belforts en kathedralen, want al die stenen die overeind gebleven zijn, als de zoete tong van onze moeders, spreken zij heerlijk vlaams.

En gelijk vaders doen die ons iets heel moois hebben te vertellen, heeft hij ons op zijn schoot genomen, - en zijn witte baard ging trillen van ontroerde mededeelzaamheid, en hij stak zijn vinger op, en terwijl zijn ogen schitterden bij de aanschouwing van een onoverzienbaar verleden, begon zijn stem te ruisen, goedig geluid van zijn hart.

Neen, dat was meer dan een verhaal, dat was een profetische boodschap van vertrouwen, van hoop, van opstanding, en waarin wij dienden te geloven.

Het mirakel is geschied, dat wij er in hebben geloofd. Gewijde van Vlaanderen, Robberecht de zoon, de Leeuw, Breydel de onoverwinbare, De Coninck, het alziend éénoog, Filips de Schone en zijn hooghartige vorstin, Chatillon de sluwe, en de daverende benden van wevers en slagers, van Leliaarts en Klauwaarts, de bloedige Brugse metten, en in de kouters van Kortrijk het graf van de franse adel, de glorieuze Slag der Gulden Sporen, - bonte schimmen gestegen uit het stof van een bedolven geschiedenis, zijn zij wellicht een historische waarheid?

Maar wat scheelt het?

De geheiligde boodschap heeft ze tot onverdelgbare waarheid herschapen, en Vlaanderens ontredderde zonen

[p. 4]

werd een revelerend heldendom geopenbaard, een mythe tot verovering van eigen aanzien, een nationaal epos, even belangrijk voor Vlaanderens verrijzenis als de felle Reinaart de Vos voor de vrijmaking van de middeleeuwse gemeentenaars is geweest.

Waarom zou een zo substantiële betekenis, waarmede het leven zelf van een volk is gemoeid, niet als een valoriserend element bij de litteraire waarde van een werk worden geïntegreerd?

Dezelfde heroïsche spiegeling als Conscience over Vlaanderen heeft afgeworpen, heeft ook Homeros vermocht ten aanschijn van het even kleine Helleense volk. En het wordt de antieke zanger dankbaar als volwaardige litteratuur aangerekend.

Ja, ook de Leeuw van Vlaanderen is volwaardige litteratuur, de noodzakelijkste daarenboven van allen, de litteratuur die de ondergang van ons nationaal leven heeft ingedijkt.

Ik weet wel, de mensheid heeft in de loop der eeuwen zo talloze orakels afgezworen, en ook de Goden bezwijken ten slotte aan de tijd.

Het leven gaat zijn tragische gang en steeds verrijst weer leven uit de as van het leven. Conscience is goddank door de nakomende schrijvers voorbijgestreefd. Maar laat het lover verwelkt zijn en verwaaid, de stam staat pal en voor lang nog overeind in de getrouwe aarde.

Want altijd is het het land, het volk zelf dat zijn schrijvers verwekt en in zijn schoot laat duren. Conscience was aan de vlaamse grond geboren gelijk na hem Guido Gezelle het is geweest, en Streuvels het nu is, en morgen het weer zo veel anderen zullen zijn.

Zoals enigerlei kunst immers heeft een litteratuur, wanneer zij echt is, een geboortegrond en een vaderland, die zij, hoe ook de wereld draait, nooit mag verraden.

(Rede uitgesproken op 3 december 1962 in het Congressenpaleis te Brussel, in aanwezigheid van Koning Boudewijn en Koningin Fabiola, op een academische plechtigheid ter herdenking van de 150ste verjaring van de geboorte van Hendrik Conscience.)