De Vlaamse Gids. Jaargang 44

[p. 129]

Inleiding tot de ‘haiku’
door Jef Last

De Orientologen die, in de tweede helft der negentiende eeuw de eerste grote handboeken over Japanse literatuur schreven, hadden over het algemeen geen grote dunk van de Japanse poëzie. Het voornaamste wat b.v. een man als dr. W. Gundart haar verwijt, is haar kortademigheid. Zij heeft nooit werken voortgebracht als Dante's ‘Paradijs’ en ‘Hel’, zij heeft geen ‘Enoch Arden’, geen ‘Idyls of the king’, geen ‘The ring and the book’ op haar naam.

Integendeel, terwijl de oudste Japanse literatuur nog grotere liturgische gedichten kende, en een soort van balladen de ‘naga-uta’ (lang gedicht), nemen in latere bloemlezingen de korte gedichten een steeds overheersender plaats in. En deze korte gedichten worden steeds korter. De tanka had nog een schema van 5 regels, resp. met 5, 7, 5, 7 en nogmaals 7 lettergrepen, in de ‘Kata-uta’ was dit reeds tot 5, 7, 7, ingeschrompeld, maar reeds in de tijd van de grote dichter Matsuo Bashô (1644-1694), is de bijna uitsluitend gebruikte vorm de zeventien lettergrepige haiku geworden, met haar schema van 5, 7, 5 syllabes.

‘Niet veel meer dan een vlot neergeschreven, korte impressie’, zegt Gundart. Daarbij komt, dat het Japans, evenals het Indonesisch een bijna accentloze taal is, zodat ook deze verdeling in regels meer zichtbaar voor het oog, dan hoorbaar voor het oor is.

Het langere, ritmisch geaccentueerde gedicht, doet in beide landen pas zijn intrede onder toenemende Europese invloed. Het is begrijpelijk dat het impressionisme in Europa, en in het algemeen onze moderne waardering voor het korte, schetsmatige, aanduidende, een nieuwe, levendige belangstelling moest wekken voor de haiku, juist in een periode, waarin over het algemeen de moderne Japanse dichters die vorm begonnen los te laten. Het dichten van haikus is op het ogenblik b.v. in het Oosten van de Verenigde Staten een ware rage.

Het spreekt vanzelf, dat er in dit korte genre honderdduizenden onbelangrijke en traditionele gedichten op steeds weer dezelfde thema's

[p. 130]

van kersebloesems en Fuji-yama gemaakt zijn, want ze werden op dezelfde wijze geschreven als de huidige toerist een kiekje pleegt te maken van de mooie plekjes die hij bezocht heeft.

Dit neemt niet weg dat de haikus der grote dichters een zeer bijzondere, hoewel helaas in vertaling bijna niet tot hun recht komende, bekoring hebben. De ware haiku bevat niet slechts een impressie, zij heeft de symbolische waarde van het tijdelijke, dat op de lege achter grond der eeuwigheid geprojecteerd wordt. De beste haikus zijn over het algemeen die, welke door het Zen Boeddhisme geïnspireerd werden, en die dan ook dikwijls als onderwerp van meditatie door de Zen Boeddhisten gebruikt worden. Dit is zonder uitzondering het geval met de gedichten van Bashô en zijn school, die hier in vertaling volgen. Men moet er echter geen leerstellige symboliek in zoeken. Het gedicht is niets anders dan de neergeschreven ‘verlichting’ van de adept, wanneer de diepste waarheid hem in een flits onbewust bewust wordt. De dichter die zich vrolijk maakt over de domme dief, wil ons niet een preekje houden over de waardeloosheid van alle materieel bezit, hij is verrukt door de schoonheid der maneschijn zelf buiten zijn lege hut.

R.H. Blyth in zijn merkwaardig boek ‘Zen in English literature’, zegt van de gedichten van Bashô, dat hun dichterlijke waarde voor de helft van het dichterschap van de lezer afhangt, dat zij zonder uitzondering religieus zijn, zonder dat God of Boeddha, hemel of hel, ooit uitdrukkelijk genoemd worden. De poëzie van Bashô, zegt hij, is het leven van iedere dag in zijn puurste vorm.

Over het beroemde gedicht van Bashô, de vijver en de kikker, zegt hij dit als een suggestie op te willen vatten: ‘Geen haiku is ooit een philosofische commentaar. Haikus zijn geen aanduidingen, ze suggereren niets. Wel is het hun grootste verdienste, dat ze op talloze wijzen geïnterpreteerd kunnen worden. Ze vermijden alle registreren en moraliseren, ze geven een onmiddellijke emotie weer. De echte vijver, de echte kikker, met zijn uitpuilende ogen en zijn vliezen tussen de tenen werden gezien toen Bashôs ogen zich openden bij het horen van de plomp in het water’. ‘In het ogenblik van de plons werden geluid en stilte, beweging en rust, ongescheiden waargenomen, zonder bewust contrast of antagonisme zoals zij waren voordat Gods geest zich boog over de chaos. En wanneer je een stukje van de werkelijkheid zo gezien hebt, heb je alles gezien, want de delen zijn niet minder dan het geheel’.

Hoewel nog daaglijks duizenden jonge en oude Japanners haikus dichten, om ze neer te schrijven op een waaier, of in een gastenboek, of ter herinnering aan een vriendschap, wordt ze door de werkelijk belangrijke dichters nauwelijks meer gebruikt. Maar wanneer men de

[p. 131]

langere gedichten van deze modernen bekijkt, zal men toch telkens weer het schema van de haiku, 5.7.5. als basis van hun gedicht terugvinden, en zowel het aanduidende, impressionistische karakter, als de noodzakelijke poëtische aanvulling van de tekst door de lezer, zijn als wezenlijke elementen gebleven.