De Vlaamse Gids. Jaargang 39

[p. 477]

De dagen van ‘De Vlaamse Gids’ 1955
Losse gedachten over de evolutie van de wetenschappen
door L. Massart

HET is de eerste maal, meen ik, dat ‘De dagen van de Vlaamse Gids’ een overzicht wijden aan de wetenschappen, waarmede dan hier bedoeld worden de experimentele wetenschappen. Dat is vanwege de inrichters een uitstekend initiatief, waarvoor ik hen ten zeerste dankbaar ben. Zij bewijzen daardoor in de eerste plaats dat het geen zin heeft de bespiegelende wetenschappen, de geesteswetenschappen of humane wetenschappen, die hun subliemste uitdrukking bereiken in de zuivere wijsbegeerte, te stellen tegenover de exacte natuurwetenschappen, de experimentele wetenschappen, die steunen op de wiskunde, de physika en de chemie. Moesten wij nog enkel ogen hebben voor de wetenschap en voor haar praktische toepassingen, dan zou de mensheid even zielloos en mechanisch worden als de formules, die zij ontdekt en de machines, die zij uitvindt. Met evenveel recht kan gezegd worden dat, moesten wij louter humanisme nastreven, de mensheid zou vastlopen in een wereld van dromen en in een ivoren toren van ideeën. Evenals de wetenschapsmensen (de vertegenwoordigers van de experimentele wetenschappen) zeer goed weten hoe zwak een systeem zou zijn waarin de geesteswetenschappen, de ‘humanities’ zeggen de Anglo-Saksers, zouden verwaarloosd worden, beseffen de humanisten uitstekend, hoe broodnodig de beoefening van de experimentele wetenschap is. Geesteswetenschappen en experimentele wetenschappen vormen samen de basis van de kultuurschat van de mensheid.

De evolutie van de wetenschappen gedurende de tien laatste jaren! Kan men van mij verwachten, dat ik in het tijdsbestek van 20 minuten tegelijkertijd handel over de atoombom, over streptomycine, over electronische rekenmachines, over cortison en over de Salkentstof? Men zal het mij niet euvel duiden, indien ik mij beperk tot een paar voorbeelden, die enigszins de evolutie weergeven van de wetenschappen, die mij persoonlijk

[p. 478]

het meest aan het hart liggen, de wetenschappen met biologische grondslag Ik zal tevens wijzen op de ontwikkeling, die de structuur en de organisatie van de experimentele wetenschappen in het algemeen ondergaan hebben.

Het zal zeker en vast geen verwondering wekken, wanneer ik dan in de eerste plaats aan de antibiotica denk. Toen Sir Alexander Fleming een dertigtal jaar geleden aantoonde, dat in de kultuurvloeistof van een Penicillium een antibacteriële stof aanwezig is, ontsnapte zulks totaal aan het grote publiek, want zijn vaststelling leidde alsdan tot geen praktische toepassingen.

In het begin echter van de laatste wereldoorlog was de vraag naar goede bactericiden natuurlijk zeer groot en daarom belastte de Engelse regering het Instituut van Professor Florey met een onderzoek op dit gebied. Chain (de Nobelprijs voor de ontdekking van penicilline werd toegekend aan Fleming, Florey en Chain) kreeg de opdracht in de vakliteratuur na te gaan of er soms geen bactericiden beschreven waren, waarvan het verdere onderzoek verlaten was geworden om de een of andere reden. Zo stootte Chain terug op de penicilline van Fleming en kwam de samenwerking tot stand van de bacterioloog Fleming, de physio-patholoog Florey en de chemicus Chain. Maar daarbij bleef het niet. De nieuwe verbinding werkzaam bij zeer lage concentraties moest kunnen bepaald worden, de scheikundige structuur moest uitgerafeld worden, het werkingsmechanisme moest uitgelegd worden. Bovendien waren er problemen van technische aard, die moesten overwonnen worden voor de industriële bereiding. Deze werd uitgewerkt door Engelse en Amerikaanse experten. Het penicillineprobleem is een treffend voorbeeld geworden van samenwerking op wetenschappelijk gebied, van overbruggen van wetenschappelijke disciplines en van een hernieuwde organisatie van de navorsingen.

De werking van penicilline uit zich echter praktisch uitsluitend tegen Gram-positieve bacteriën en zo bleef de strijd tegen de Gram-negatieven en vooral tegen de zuurvaste, waarbij het gevreesde Mycobacterium tuberculosis, open. Het succes van penicilline verwekte een ware koorts, een wedloop naar het zoeken van nieuwe doeltreffende antibiotica. Het kan geen toeval genoemd worden dat het uiteindelijk succes behaald werd door S. Waksman, die met het grootste geduld sinds jaren de actinomyten bestudeerde en die er in slaagde uit de kultuurvloeistof van Streptomyces griseus (vroeger Actinomyces griseus genoemd) het gezochte tuberculostaticum, streptomycine af te zonderen, dat met succes aangewend wordt tot bestrijding van allerlei vormen van deze grote sociale kwaal, die wij de tering noemen.

Naast de antibiotica hebben de proteïnen en de nucleïnezuren vooral de aandacht opgeëist. Daar vinden wij trouwens de weerslag van terug in het toekennen van de Nobelprijs 1945 aan Stanley, Summer en Northrop en nadien aan Tiselius, aan Pauling en aan Staudinger. De eiwitstoffen wor-

[p. 479]

den terecht als de oerstoffen van het leven beschouwd. Zij komen voor als bestanddelen van de structuur van de cel en als reservestoffen, maar hun belangrijkheid ligt vooral in hun uiterste verscheidenheid. De eiwitstoffen zijn opgebouwd uit 1-aminozuren, waarvan er een dertigtal bekend zijn. De kleinste eiwitstofmoleculen bestaan uit minimum een honderdtal aminozuurresten, maar er zijn er ook waar dit aantal honderd keer groter is, zodanig dat een buitengewoon rijke verscheidenheid mogelijk is. Bovendien zijn al de enzymen eiwitstoffen. Dat is zeer belangrijk omdat al de menigvuldige en verscheidene chemische reacties, die in de levende cel doorgaan, door enzymen gekatalyseerd worden. Verschillende hormonen zijn eveneens eiwitstoffen. De meest eenvoudige virussen, de plantenvirussen (bvb. het virus, dat de mozaïekziekte van de tabaksplant veroorzaakt) zijn samengestelde eiwitstoffen, evenals de genen, de dragers van de erfelijkheid.

Aan Summer en Northrop, komt de eer toe de eerste enzymen in kristalvorm verkregen te hebben, zodanig dat de eigenschappen van de enzymen op zuivere stoffen konden bestudeerd worden. Stanley bereidde het eerste virus in kristalvorm. Tiselius beschreef een uitstekende methode om eiwitstoffen, zelfs zeer op elkaar gelijkende eiwitstoffen, onderling te scheiden, Staudinger leverde een machtige bijdrage tot de kennis van de physico-chemische eigenschappen van de macromoleculen in het algemeen en van de eiwitstoffen in het bijzonder, Pauling bestudeerde hun structuur.

Wat de enzymen betreft, leerden wij ook hun samenwerking en hun nauwkeurige lokalisatie in de weefsels en cellen kennen. Wij leerden hoe een molecule suiker in een cel tot koolzuur en water herleid wordt, niet door een brutale verbranding, zoals dat in het laboratorium gebeurt, maar door een stapsgewijs proces. Het zit zo schitterend en zo vernuftig in mekaar, dat de overtollige energie die zou vrijgesteld worden bij de eenstaps-reactie zoals die in het laboratorium plaats heeft, zorgvuldig opgevangen wordt en opgestapeld in energierijke verbindingen, waarvan de energie op het gepaste ogenblik door de cel kan aangesproken worden.

Een geweldige evolutie onderging het onderzoek over partikels met biologische activiteiten. Het meest sprekende resultaat werd bereikt in het gebied van de virussen en bekroond door de Nobelprijs toegekend aan Enders, Robbins en Weller. Zij zonderden de drie bekende serologische types van het virus van de kinderverlamming af en zulks door rechtstreekse inenting van besmet materiaal, zoals faeces, in weefselkulturen. De moeizame diagnose, die vroeger slechts mogelijk was door intracraniale inspuiting van het besmette materiaal bij het enig mogelijke proefdier, de aap, werd aldus omzeild. Het onderzoek van deze drie geleerden opende de weg voor het aanwenden van weefselkulturen, voor de bereiding van de entstof tegen de kinderverlamming, de Salk-entstof.

Een opsomming van opzienbarende bevindingen en waarnemingen voortzetten, zou niet moeilijk zijn. Wij hebben er bij de korte bespreking

[p. 480]

over penicilline reeds op gewezen, dat de snelle vooruitgang vooral te danken is aan een hernieuwde organisatie van het wetenschappelijk onderzoek. Indien wij hier nog aan toevoegen de verbazende ontwikkeling van de techniek en de verfijning van de methodes, dan kennen wij meteen de voornaamste oorzaken van de evolutie van de wetenschappen. Wij vergeten dan nog een zeer belangrijk feit aan te stippen, nl. dat men in de grote landen, om economische en politieke redenen, geweldige kapitalen aan het wetenschappelijk onderzoek besteedt.

Heeft men zich bij ons eveneens aangepast aan de evolutie van de wetenschap? Het kan niet ontkend worden, dat een ernstige inspanning gedaan werd, doch meteen moet toegegeven worden dat grote leemten blijven bestaan. Mochten wij na de vorige wereldoorlog onder het impuls van Koning Albert I de stichting van het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek begroeten, dan konden wij na de laatste oorlog de oprichting van I.W.O.N.L., het Instituut voor Wetenschappelijk Onderzoek in Nijverheid en Landbouw, toejuichen. Ook het tot stand komen van interuniversitaire centra voor wetenschappelijk onderzoek was een uitstekend initiatief. Het kan verder geen twijfel lijden, dat meer geld en meer tijd besteed worden aan wetenschappelijk onderzoek. Tot daar de voornaamste winstpunten. Er zijn echter helaas! ook zeer zware verliespunten en indien wij een winst- en verliesrekening opmaken, dan is deze naar mijn mening niet voordelig. En jammer genoeg zal de balans meer en meer nadelig worden indien geen dringende maatregelen ten voordele van de universiteiten genomen worden. In de Verenigde Staten vat men de noodwendigheden en de essentie van de Universiteit samen onder wat men de 3 B's noemt: books, bricks and brains. Wat de books betreft, nl. boeken, instrumenten en apparaten mogen wij voorlopig niet klagen. Met de bricks gaat het heel wat slechter, want de auditoria en laboratoria kunnen het snel stijgend aantal studenten (100 tot 200% stijging de laatste vijf jaren voor de Faculteit Wetenschappen van de Vlaamse Rijksuniversiteit te Gent) niet meer slikken. Wat de brains aangaat is het werkelijk treurig gesteld. Terwijl in Engeland bvb. de wetenschappelijke staf van de Universiteit met een factor drie vermenigvuldigd werd, bleven wij ter plaatse trappelen. Vergeleken met de staf van de andere kleine landen, Nederland bvb., is die van onze universiteiten onthutsend klein. Niet alleen werd het aantal leden niet verhoogd, maar ook de qualitatieve samenstelling bleef behouden, alhoewel de taak van de universiteitsprofessoren grondige veranderingen onderging en niettegenstaande de verfijning van de technieken en methodes steeds hogere eisen stelt aan het personeel van de laboratoria. Bij ons blijft de hoogleraar tevens lesgever, rekenplichtige, secretaris, verslaggever en leider van een laboratorium. Door die zeer uiteenlopende taken wordt zijn wetenschappelijke carrière met meer dan de helft verkort en kan hij het zelden nog tot grote prestaties brengen.

[p. 481]

De universiteit, in ons land, de enige plaats waar het wetenschappelijk onderzoek systematisch aangeleerd wordt, komt aldus in het gedrang. Komt er werkelijk een veralgemening van het wetenschappelijk onderzoek in de industrie en worden er staatslaboratoria voor w.o. ingericht, zij het dan in de vorm van parastatale organismen, dan mogen wij terecht vrezen dat de universiteit haar beste mensen verliest en tot een tweederangs organisatie wordt. Het zal voor iedereen klaar zijn dat zulks zeer nadelige gevolgen met zich zou brengen.

De toestand is niet rooskleurig en het is hoog tijd dat men er zich bewust van worde, dat een rationale organisatie van het wetenschappelijk onderzoek en dus van de Universiteit, de belangrijkste bijdrage uitmaakt voor de materiële en geestesrijkdom van een volk. En dan moet vooreerst gedacht worden aan meer plaatsen voor jongeren in de laboratoria: assistenten, werkleiders, lectoren! Een gepaste jongeren-politiek is het meest dringende vraagstuk voor onze universiteit.

Ik ben de inrichters van deze ‘DAGEN’ zeer dankbaar omdat zij mij in de gelegenheid stelden nogmaals de aandacht ook voor dit vraagstuk te vragen.