De Vlaamse Gids. Jaargang 38

[p. 595]

Beschouwingen over Franz Kafka
III: Legende en Werkelijkheid - Rimbaud en Kafka
door H. Uyttersprot
(Slot)

Een curieuze vaststelling dringt zich daarbij op: hoewel Brod in de eerste uitgave het fragmentair karakter niet verzwijgt, het zelfs een paar maal op een wijze beklemtoont, die ten minste had moeten nieuwsgierig maken en tot een nauwkeuriger onderzoek verlokken, verdwijnen op dit belangrijk punt de tekens van een geboden, kritische houding meer en meer. Juist de jongste interpreten, zij die anders Brods gebrek aan acribie het heftigst gispen, juist zij betonen in de oneindig belangrijker vraag van de tekst-ordening een verbazende en groeiende onverschilligheid. Zij zien dus niet dat Brod zijn ordening op onvoldoende wijze heeft gewettigd, dat hij niet voldoende heeft onderstreept, hoe bepaalde delen der romans zich van de voorafgaande afscheiden, dat waarschuwende wenken naar de leemten en de onvoltooidheid ontbreken. Allemaal factoren, die voor de interpretatie van uitzonderlijk belang kunnen zijn en zeker niet zonder meer verwaarloosd mochten worden. En dàt juist lijkt ons merkwaardig.

Laten we nu, als proef op de som, de roman Amerika onderzoeken aan de hand van de tijdsgegevens; nagaan hoe de episoden verbonden zijn, waar en hoe de grote lacunes voorkomen.

Karl Rossmann verblijft na zijn aankomst (kap. 1) twee-en-half maand bij zijn oom (vgl. p. 111, 126 - kap. 2 en 3); 1 nacht in de herberg langs de baan naar Ramses en 1 dag op deze baan (kap. 4); twee maand in Hotel Occidental (p. 196-197, 199, 208, 211 - kap. 5 en 6; vgl. evenwel ook p. 170 en 171); ongeveer anderhalve dag bij Delamarche en Brunelda (kap. 7, Ein Asyl). Het 2e fragment, Ausreise Bruneldas, toont dat zijn verblijf bij haar enige weken duurt (p. 342 en 349). Daarop volgt dan zonder overgang - en zonder waarschuwing - kap. 8, Das Naturtheater von Oklahoma. Hier ligt de eerste grote leemte: tussen de intocht in Brunelda's flat en de aanvaarding door de werftroep te Clayton ligt een spanne van ongeveer vier maand... een spanne, ongeveer gelijk aan degene, die door de eerste 7 hst. werd gevuld. Vier maand: dat betekent de mogelijkheid,

[p. 596]

ja de waarschijnlijkheid van een lange reeks belevenissen, feiten. Vooral bij Kafka die altijd gesloten verhalen brengt en dit nog eens overtuigend bewijst in de eerste zeven kapittels.

Ter staving van deze bewering beroepen we ons op de tekst zelf, op een stel onmisduidbare gegevens, die tonen dat op het ogenblik van de werving de episode, die in kap. 5 en 6 bericht werd (kap. 7 duurt slechts anderhalve dag) en die zich in Hotel Occidental afspeelde, reeds 4 maand te voren ten einde liep. Ze volgen hier.

P. 309, 310 ziet Rossmann ‘seine alte Freundin Fanny’ weer, verheugt zich daar danig over en hoopt haar spoedig voor langere tijd in Oklahoma terug te vinden. In de vorige hst. werd van deze oude kennis met geen woord gerept. P. 328 vindt hij aan de feestdis zijn gewezen collega-liftboy uit het Hotel Occidental, de jonge Giacomo, weer; Giacomo is bijna niet veranderd, in hem heeft zich dus niet voltrokken wat de Oberköchin in kap. 5 (p. 152) voorspelde: ‘Da ist dieser kleine Junge... aber er muss nur noch ein halbes Jahr hier oder irgendwo anders in Amerika dienen... und in fünf Jahren wird er ein starker Mann sein.’ - vgl. 328: ‘Die Voraussage der Oberköchin, dass Giacomo in einem halben Jahr ein knochiger Amerikaner werden müsse, war nicht eingetroffen...’. Bij Giacomo, die hij dus blijkbaar in lange tijd niet meer zag, informeert hij met spanning naar de oude bekenden uit het hotel, de Oberkellner, de Oberköchin, Therese...

P. 318 noemt hij op de vraag naar zijn naam... ‘seinen Rufnamen aus seinen letzten Stellungen: Negro..’. Te voren, in de bewaarde kap. was slechts spraak van twee posten: liftboy in het hotel (kap. 5 en 6), dienstknecht bij Brunelda (7). P. 322 geeft hij op de vraag naar zijn laatste post het antwoord: een bureau... ‘Das war noch die Wahrheit, würde aber der Herr eine nähere Auskunft über die Art des Büros verlangen, so musste er lügen...’. Van een aanstelling in een bureau of een roepnaam Negro is noch in 6 noch in 7 een glimp te bespeuren. Daarenboven: ‘Allzulange hatte er seinen wirklichen Namen verschwiegen, als dass er ihn jetzt hätte verraten sollen. Er nannte daher, da ihm im Augenblick kein anderer Name einfiel, den Rufnamen aus seinen letzten Stellungen: “Negro”’! In geen van de zeven kapittels verzwijgt Rossmann zijn werkelijke naam.

Dat alles wijst dus op een in de tussenperiode ingetreden overvloed van belevenissen en ervaringen... die voor de held steeds nieuwe ontgoochelingen betekenen en zonder twijfel zijn niet te remmen afglijden op de maatschappelijke ladder schilderen. En die - en daarom juist is hun ontbreken, hun ‘niet-uitgeschreven’-zijn zo zeer te betreuren - ons met alle thans pijnlijk gemiste zekerheid wel zouden bewezen hebben, dat deze roman al zo min als de andere een lichtere, een optimistische noot in Kafka's duister en neerdrukkend werk representeert. We kunnen immers Amerika niet anders zien dan als een soort karikatuur van het eerbied-

[p. 597]

waardigste Duitse roman-genre, de veelgeprezen ‘Bildungs’- of ‘Entwicklungs’-roman; een karikatuur, waarin een wordingsgang beschreven wordt, maar niet een opstijging, niet ‘la montée des déclassés au paradis’ (Nemeth p. 145) maar de onrembare afglijding van een mens-van-goede-wil, die door het harde leven, de causaliteit (‘die Totschlägerkette’), het wantrouwen en de kwade trouw, de menselijke boosaardigheid en zwakheid langzaam aan verpletterd wordt en ten slotte belandt in de laatste, poverste staat-in-de-staat, Oklahoma! Zelf een karikatuur van de in de hele roman bij elke gelegenheid gekarikaturiseerde Amerikaanse samenleving; en als dusdanig gesitueerd in een gebied, dat tot de eerste jaren van onze eeuw als reservaat aan de uitgestotenen-bij-uitstek, de Indianen, werd voorbehouden. Hier de laatste toevlucht van de uitgestotenen, verarmden, werklozen, mislukkelingen - maar zelfs daarin of daaruit zou Rossmann nog ‘spoorloos verdwijnen’ - Der Verschollene!

We geloven niet dat het zich gaandeweg verdiepend pessimistisch grondgevoel (vooral sterk in kap. 6 en 7), dat ons de ware toonaard van het werk lijkt, in de weggevallen episoden of in kap. 8 zulke zwenking zou ondergaan hebben, dat dit duister boek ten slotte met een zonnig-stralend toekomstbeeld toch nog het bij Kafka nergens aanwezige happy ending zou gekregen hebben. Het natuur-theater blijven we aanvoelen als een groteske: in het Schone Land (= Oklahoma) komt de gemeenschap samen van degenen, die uitgestoten werden door deze natie van vrijheid, voorspoed en ‘onbegrensde mogelijkheden’, wier symbool, het reuzenstandbeeld van de vrijheidsgodin in de haven te New-York, bij Kafka niet de lichtende fakkel... maar een zwaard in de hand houdt (p. 1).

Er is wellicht nog meer! Kap. 8 wemelt van trekjes, die naar de toekomst wijzen. Het reusachtig theater bevindt zich niet te Clayton, waar slechts de werftroep optreedt, maar in de verre staat, op zulke afstand, dat het doel pas na een treinreis van twee dagen en twee nachten kan bereikt worden. Er wordt niet eens uitdrukkelijk gezegd, dat het bereikt wordt. Wat kap. 8 bevat, is slechts een aankondiging, een belofte, een voorsmaak van wat Rossmann in Oklahoma zal ervaren. Daar toch zal alles, zijn opgaven, zijn bekwaamheid, nog eens door bevoegde instanties gecontroleerd worden, daar zal hij ‘die alte Freundin Fanny’ weervinden. Het boek in zijn huidige gedaante heeft dus hoogst waarschijnlijk niet de door Kafka geplande ‘Ausklang’ maar sluit met een voor-klank, een preludium op de vermoedelijk belangrijkste episode, de episode waarin Rossmann's lot zich voltrekken zou. Hoe de auteur ze zou uitgebeeld hebben, weten we niet. Rekening gehouden met zijn neiging, geplogenheden, met de dagboeknota, met de algemene (in hoever?) herkenbare dalende lijn... zou de werkelijke slotstreep wel de dood van de held geworden zijn.

Volgende grafische voorstelling moge het hierboven betoogde verduidelijken.

[p. 598]

Amerika:

1	2	3	4	5	6	7	......	leemte	......	8	......	Dood?
__________________________________________________							_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _			_____		_ _ _ _
2 1/2 m.				2 m.			4 m.			?

Indien deze roman nu nog alleen stond! Maar hij biedt om zo te zeggen het prototype van de Kafka-roman... of liever van dat, wat deze niet geworden is. Dat blijkt overduidelijk uit de grafische voorstellingen der overige werken.

Der Prozess

1	4	3	5	6	9	7	8	leemte	10
_______________________________________________________								_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _	_____
6 m.								6 m.	Dood

Das Schloss

1	2	3	4	5	6	_ _ _ _ _ _ _	19	20	leemte	Dood?
_________________________________________________________________									_ _ _ _ _

Betrekken we daarbij nog de talrijke andere geschriften, waarvan klaar blijkt dat zij onvoltooid bleven of waarvan de uitgevers ons dit meedelen:

Beim Bau der chin. Mauer					Riesenmaulwurf
			19 p.	?				21 p.	?
	__________		_ _ _ _ _ _		__________		_ _ _ _ _ _
Strafkolonie			Der Bau			Forschungen e. Hundes....
		38 p. ?		50 p.				53 p.
_____		_ _ _ _ _	_____	_ _ _ _ _		_____		_ _ _ _ _ _

dan halen we uit het boven meegedeelde en grafisch verduidelijkte volgende belangrijke conclusie: aan al deze werken is gemeen het verregaand fragmentarisch karakter. Men mag wel de bewering wagen, dat zij nauwelijks over de helft van het geplande uitgedijd zijn, zo dat we slechts over een zeer onvolledig materiaal beschikken; een materiaal, dat nauwelijks definitieve interpretaties en gevolgtrekkingen aangaande de betekenis toelaat. Wat daarover dus kan gezegd worden, kan enkel voorlopig een hypothetisch karakter hebben... een waarschuwing voor hen, die al te graag hun mening apodictisch willen opdringen.

Anderzijds mogen we toch weer, op grond van bepaalde, tamelijk onaantastbare vaststellingen, als hoofdkarakteristieken van de Kafkavertelling het volgende naar voren brengen:

1/ De Kafka-roman wordt ex abrupto ingezet: met een korte, harde zin, een kernige paragraaf wordt het zijn leven snijdende gebeuren gemeld, dat de held in een totaal nieuwe situatie, een nieuwe levenssfeer stelt; ook al erkent hij dit gebeuren niet dadelijk of overziet hij de mogelijke gevolgen niet. V.b. Samsa's plotse verandering in een reuzenwandluis; K's plotse gevangenneming op zijn 30e verjaardag; de aankomst van de landmeter

[p. 599]

op het dorp en zijn verplichting zich voor de nacht te legitimeren; de onverwachte ontmoeting met de oom (Amerika).

2/ Deze roman (of verhaal) heeft niet datgene, dat men met een terminus technicus ‘die offene Form’ heeft genoemd, daarmee bedoelende een onbeperkte voortzetbaarheid. Hij wordt klaar en scherp afgesloten met de meest insnijdende gebeurtenis d.i. de dood van de held (Prozess, Urteil, Verwandlung, Hungerkünstler...). Volgens Brod zou ook Das Schloss eindigen met de dood (‘vor Entkräftung’) van landmeter K. - wat geheel stroken zou met Kafka's reeds boven vermelde afkeer van het happy ending en met zijn pessimisme. In de schema's, die we boven opstelden, werd deze factor dus niet willekeurig maar op hoge waarschijnlijkheidsgronden betrokken. Men gelieve evenwel te bedenken dat de term ‘open vorm’ hier slaat op het einde; want als men de onvoltooidheid in het oog houdt, dan betekent zulks dat in het inwendige van de roman, tussen de plaats waar de bewaarde tekst afbreekt en het einde altijd ongehoorde mogelijkheden overblijven voor voltooiing, verruiming, inlassing van nieuwe episoden, belevenissen, vormen van het conflict. In deze zin is de Kafka-roman dan weer een der meest ‘open’-staande.^6.

3/ Zowel de voltooide als de onvoltooide ‘geschiedenissen’ - ik gebruik met opzet deze aan Kafka ontleende benaming, al lijkt zij weinig geschikt ter kenschetsing van vele producten, inzonderheid de laatste - vertonen een eng verbonden feiten-keten. Of. om het woord van G. Müller in zijn studie ‘Uber das Zeitgerüst des Erzählens’ (Dt. Vtj. 1950) te gebruiken, zij vormen ‘eine streng geschlossene, einsträngige Erzählung’. Das Urteil, Die Verwandlung, Amerika, Das Schloss, Der Hungerkünstler... vermijden alle sprongen, breuken, vertonen de hoogst denkbare rechtlijnigheid in de ontwikkeling. Een partiële uitzondering echter: Der Prozess heeft delen, die een eng samenhangend geheel vormen (de eerste 4 hst.), vertoont naar het midden van de bewaarde tekst toe niet meer deze geslotenheid: 5, 6, 9, dan weer 7 en 8 staan niet meer zoals de eerste kap. in nauw aansluitend verband. Hoewel hier dan toch weer de chronologische opeenvolging bij middel van talrijke uiterlijke en innerlijke gegevens gefixeerd wordt.

4/ Het is geenszins een overdrijving te beweren dat slechts een vijfde van de totale productie als voltooid te beschouwen is. Voor vier vijfden bleef zij fragment. En dààruit moet het publicatieverbod verklaard worden. Kafka, die enkel afgerond en gaaf werk uit de hand gaf, die nog op zijn ziekbed, kort voor zijn dood, de drukproef van Der Hungerkünstler corrigeerde, was niet geneigd zo verregaand onvoltooide producten te laten drukken. Uit dezelfde weerzin voor voorbarige publicatie of zelfs voor bloot bekend-worden van zijn poëtische plannen en ontwerpen (bijv. de wel geschreven maar niet voltooide delen) kan zijn geheimdoenerij verklaard worden - een geslotenheid, zo diep en wantrouwig, dat niet eenmaal de intimus M. Brod, iets definitiefs daarover heeft kunnen vernemen. Was dit

6. Men leze de interessante beschouwingen over de ‘offene Form’ als caracteristicum van de Duitse romantiek in roman, lyrisch gedicht, drama bij Fr. Strich Deutsche Klassik und Romantik p. 305 vv. Stelle verder de strenge geslotenheid van het Neue Gedicht tegenover de stroom van Das Stundenbuch bij Rilke, die over dit laatste werk zei: ‘So hätte ich ohne Anfang und Ende immer weiter dichten können.’

[p. 600]

niet zo, dan zou Brod over veel, dat ons thans in zo hoge mate intrigueert, zin, bedoeling, ontstaan, definitieve vormgeving enz... heel wat anders dan vage en tegenstrijdige gegevens hebben kunnen verstrekken. Het is nu wel waar dat in zijn wellicht eerste communicatie over zijn vriend, het kort opstel ‘Fr. Kafka’ (in de door Krojanker uitgegeven essay-verzameling: Juden in der deutschen Literatur, 1922) hij heel wat belangrijks meedeelt, ook over Het Proces (niets echter over Das Schloss en zeer weinig over Amerika)... maar iets wezenlijks heeft hij daaraan later niet kunnen toevoegen. Toch lezen we ook daar p. 60: ‘Josef K. heisst merkwürdigerweise und natürlich völlig (!!) unbeabsichtigt (im Zufall aber spiegeln sich Schicksal und göttliches Recht) der Held in Kafkas grösstem Werk, in dem Roman ‘Der Prozess’, der meiner Ansicht nach vollendet vorliegt, nach Ansicht des Dichters freilich unvollendet, unvollendbar, unpublizierbar.’

Men herinnere zich wat Rud. Fuchs over Kafka's geslotenheid zei!

Wanneer men enerzijds de romans overschouwt, hun onvoltooidheid in het oog vat, anderzijds de Tagebücher en Fragmente (die feitelijk Tagebücher zijn) bestudeert, dan kan men de indruk niet weren, dat Kafka deze onvoltooidheid, deze onbekwaamheid om groter werk af te ronden, als zijn noodlot, zijn eigenlijke schrijversvloek heeft gevoeld en beschouwd... een tragisch gevolg van zijn algemene aanleg, zijn daardoor bepaald scheppingsproces en ja, misschien wel van zijn levensbeschouwing. Bij dit laatste denke men vooral aan zijn ziekelijk scherpe blik voor de nooit te beheersen veelheid der mogelijkheden, die uit elke situatie voortspruiten kunnen... en die tot in het oneindige te vervolgen, op te tekenen, ten slotte zijn taak had moeten wezen. Het object van zijn schrijven d.i. ‘Die Darstellung meines traumhaften inneren Lebens’ veroordeelde hem tot de ‘Unfertigkeit’, indien we daaronder willen verstaan het dragend gevoel van de door literatuur en ‘schrijven’ bezetene, die nochtans nooit geheel ‘uitschrijven’ kan, wat hem voorzweeft: juist doordat hij inziet en onder het schrijven steeds weer inzien moet dat het getal mogelijkheden... d.z. te vervolgen en uit te werken draden, episoden, fantasmen, afleidingen... onbeperkt is Telkens opnieuw moet hij onder deze erkentenis bezweken zijn. Het is wel geen toeval dat het laatste vers van het enige in de Tagebücher opgenomen gedicht luidt:

‘Langer Zug, langer Zug trägt den Unfertigen.’

Een ‘Unfertiger’ heeft hij zich gevoeld. Dat spreekt het tragische Fragment p. 388 ondubbelzinnig uit, in hetwelk hij zijn toestand vastlegt, nadat hem klaar was geworden dat het zuiver litterair werk een fiasco werd en hij, krachtens zijn bezetenheid door de lustkwaal van het schrijven, daarvoor een ersatz moest vinden: ‘Das Schreiben versagt sich mir. Daher Plan der selbstbiographischen Untersuchungen. Nicht Biographie, sondern Untersuchung und Auffindung möglichst kleiner Bestandteile. Daraus will

[p. 601]

ich mich dann aufbauen, so wie einer, dessen Haus unsicher ist, daneben ein sicheres aufbauen will, womöglich aus dem Material des alten. Schlimm ist es allerdings, wenn mitten im Bau seine Kraft aufhört und er jetzt statt eines zwar unsichern aber doch vollständigen Hauses, ein halbzerstörtes und ein halbfertiges hat, also nichts.’

_**_*

We zouden nu nog aan de romans en enkele zeer bekende vertellingen een eigenheid willen releveren, die al zo min als de enorme leemten toevallig kan zijn. Iets dat, bijaldien de lacune als het aan alles gemene negativum bestempeld kan worden, daarentegen als het gemene positivum aandoet. Ik bedoel het overal aanwezig kristallisatiepunt, dat de grond- of basis-situatie in een bizondere, zich tegen het gewone verhaal uitlossende gedaante (brief, parabel...) fixeert; die situatie dus, waarin voor het eerst niet zozeer de nieuwe staat van de held wordt aangeduid, maar de nieuwe relatie, het nieuw net van relaties, waarin hij wegens het ingetreden, snijdende feit (de metamorfose tot kever, de gevangen-verklaring op de 30e verjaardag...) wordt verweven: wat bijv. door zijn metamorfosering in Gregors betrekkingen tot familie, prokurist, buitenwereld werd gewijzigd. We staan hier telkens voor een kristallisatiepunt van heel bizondere betekenis, niet een eindpunt, niet iets dat pas als resultaat tegen het eind zichtbaar wordt... maar een aanvang, een vertrekpunt. Want de mogelijkheden, de komende ontwikkeling liggen er als in een verzamelbekken gecondenseerd, a.h.w. nog in de kiem. Het is tegelijk feit, resp. feitenkluwen, aankondiging, voorspelling; het is als de springplank voor de grote sprong in de ontwikkeling, in de zich voortaan afwikkelende gebeurtenissen en handelingen.

Altijd ligt zulk kristallisatiepunt in een brief, een kort citaat, een oorkonde, een legende of parabel... een heel dicht bij het begin in de verhalende tekst, dus kort na het markante feit ingelast document, dat de veelheid der mogelijkheden waarborgt en omsluit, deze mogelijkheden parabolisch-symbolisch suggereert maar ook wel eens met het directste woord benoemt; dat zich aldra als dubbelzinnig, meerzinnig, vatbaar voor velerlei interpretatie openbaart, in bepaalde gevallen ook dadelijk door de held of een partner geïnterpreteerd wordt, vanzelfsprekend niet ‘restlos’ - waar zou dit ooit geschieden of ook maar mogelijk zijn bij zulke zuiver Kafkaiaanse producten? - integendeel op een wijze, die juist het ontoereikende van elke duidingspoging toont, zegt of voelbaar maakt door bewuste verwringing in het grotesk-karikaturale. Ook dit wil met concrete gevallen gestaafd en toegelicht worden.

Das Urteil telt 18 p.; p. 4 lezen we de korte brief, die G. Bendemann aan zijn vriend te Petersburg richten wil. Bedoelde brief geeft aanleiding tot de plotse uitbarsting van het lang sluimerend conflict; alle relaties, bekende en verzwegene (tot de vader, de bruid, de moeder...), die Georgs

[p. 602]

vader in zijn uitbarsting betrekt, worden evenwel in de brief al aangeduid. In de discussie worden ze dan één na één uit dat brief-kluwen losgemaakt, een poos als draden gesponnen... om dan weer verstrengeld te worden tot de dodende strik der veroordeling.

In Die Verwandlung, die 71 pag. groot is, fixeert reeds de allereerste zinsnede het snijdende feit. Vooralsnog blijft alles zwevend; Gregor, de tot reusachtige wandluis gemetamorfoseerde overlegt, zwijgt, overziet echter nog niet de gevolgen van de gedaanteverwisseling. P. 11 evenwel brengt de procurist in een soort toespraak als ‘en repoussoir’ de eerste interpretatie van de nieuw geschapen toestand; een ‘Bericht zur Lage’ zou men zijn woorden kunnen noemen. Voor het eerst antwoordt Gregor en met het korte woord van de prokurist ‘Das war eine Tierstimme’ wordt het onheilbare van de breuk bekrachtigd.

In de schets ‘In der Strafkolonie’ (38 p.) verkrijgt de bezoeker feitelijk pas op p. 8 een werkelijke kijk op de gebruiken, de rechtspleging in de tropenkolonie. Pas de op deze plaats door de officier gegeven uitvoeriger schildering van deze toestanden brengt de reiziger ‘ins Bild’. En in deze schildering ontbreekt de centrale, het essentiële vastspijkerende zinsnede niet: ‘Die Schuld ist immer zweifellos... Das ist der Sachverhalt... - Ist nun alles erklärt?’

Fragment bleef eveneens ‘Der Riesenmaulwurf’ (21 p.). In deze ‘Geschichte’ - die ik liever de registrering zou noemen van de zich ontwikkelende relatie tussen twee mensen, de onderwijzer en de zich als schrijver ontpoppende koopman - bevindt het werkelijk uitgangspunt voor de verwikkeling (d.i. het fatale, gaandeweg zich verdiepende misverstand) zich op p. 7. Het ligt in het korte uittreksel uit de voorrede, die de vertellerkoopman voegde bij zijn boek over de reuzenmol en ter verdediging van de onderwijzer. De plaats, die ik bedoel, weze hier als een m.i. overtuigend vb. geciteerd: ‘‘Der Zweck dieser Schrift ist es - so schloss ich allzu pathetisch, aber es entsprach meiner damaligen Erregung - der Schrift des Lehrers zur verdienten Verbreitung zu helfen. Gelingt dies, dann soll mein Name, der vorübergehend und nur äusserlich in diese Angelegenheit verwickelt wurde, sofort aus ihr gelöscht werden.’ Ich wehrte also geradezu jede grössere Beteiligung an der Sache ab; es war fast, als hätte ich irgendwie den unglaublichen Vorwurf des Lehrers vorausgeahnt. Trotzdem fand er gerade in dieser Stelle die Handhabe gegen mich und ich leugne nicht, dass eine scheinbare Spur von Berechtigung in dem, was er sagte oder vielmehr andeutete, enthalten war... Er behauptete nämlich, meine Einleitung sei doppelzüngig.’

In ‘Beim Bau der chinesischen Mauer’, eveneens slechts als 19 p. groot fragment bewaard, biedt de als zelfstandige eenheid ontstane parabel ‘Eine kaiserliche Botschaft’ het kristallisatiepunt. Deze parabel suggereert parabolisch-symbolisch de fatale onmogelijkheid, tussen de te Peking

[p. 603]

verblijvende keizer en zijn oneindig verre onderdanen een brug te slaan d.i. een directe verhouding te scheppen. Feitelijk ligt al wat zou kunnen verteld worden, al wat niet kan tot stand komen en toch gedroomd wordt, als in de kiem besloten in dit korte document, dat veelduidbaar is als weinig andere Kafka-stukken.

Tastbaarder, overtuigender, o.i. zijn de romanstructuren; hier hoeven we niet meer met bladzijden te rekenen. De kristallisatiepunten kunnen hier stipt in de hoofdstukken en het tijdsverloop gesitueerd worden.

Daar is bijv. Amerika. De brief van de oom, die Green aan Rossmann om middernacht overhandigt (slot 3e kap.), betekent de voor diens leven beslissende wending. Want met dit document, dat zijn tot dan vlot geleid leven in de nieuwe wereld loodrecht afbreekt, begint de nieuwe ontwikkeling vol onvermoede mogelijkheden. De brief is het startpunt voor de aanbrekende levensfase. Maar ook in dit document wordt het spel der verhoudingen niet verzwegen; het stuk steekt immers vol toespelingen, wenken naar het onmiddellijk en zelfs verste verleden (‘Von deiner Familie kommt nichts Gutes’) maar het wijst ook in de toekomst. Overigens, naar Kafkaiaanse geplogenheid, wordt het stuk dadelijk aan een interpretatie door de ontvanger onderworpen.

In Der Prozess menen we dergelijk kristallisatiepunt te herkennen in de ‘legende’ ‘Vor dem Gesetz’ (kap. IX). Weer dien ik te verwijzen naar de studie ‘Zur Struktur...’ en de daar voorgestelde nieuwe ordening, volgens dewelke kap. 9 niet vlak voor het einde (zoals tot nu toe werd aangenomen) maar ver naar voren en wel vlak voor 7 dient gesteld; verder verwijs ik naar de in gemelde studie aangetoonde ontwikkelingslijn van het centrale conflict, krachtens dewelke parabel en discussie tussen kapelaan en Josef K. geenszins de betekenis kunnen hebben, die men haar heeft toegedicht, nl. de aankondiging van de direct daarop volgende executie. De legende wordt bijgevolg verplaatst naar de eerste helft van het gebeuren cca. naar de vijfde maand van het éne proces-jaar (herfst!). Dienovereenkomstig valt zij in een tijd, waarin het proces voor de held nog geenszins de latere, alles in de schaduw stellende betekenis heeft gekregen. En daarmee stemt haar gehalte overeen: Josef K. wordt in parabolisch-symbolische vorm (en zonder dat hij op dat ogenblik in staat is te begrijpen, ook zonder dat de spreker, de kapelaan, hem de gewenste en noodzakelijke toelichting verstrekt) een toekomstbeeld voorgehouden, hem wordt a.h.w. in een vexeerspiegel getoond wat hij zal doen, wat er zal geschieden, wat zich eenmaal voltrekken zal. Gelijk de man van te lande zal K. zich tevergeefs en nog lang, zeer lang, om de toegang tot het gerecht, tot de Wet, om de opneming door het gerecht bemoeien. De toeluisterende K. is nog een niet begrijpend toehoorder. De bezetenheid door het proces, in 9 nog maar nauw te bespeuren, wordt eerst werkelijkheid in 7. Van dan af zien wij een gemetamorfoseerde, een zich metamorfoserende Josef K., die zich inderdaad gelijk de Mann vom Lande,

[p. 604]

meeren meer om de toegang bemoeit. Zijn komend lot werd dus als in een brandpunt in de parabel gekristalliseerd, een veelzeggende maar onbegrepen voorspelling.

Ten slotte de derde roman Das Schloss. Hij biedt wel het overtuigendste en klaarste voorbeeld. Reeds de dag na zijn aankomst ontvangt de landmeter het document, dat hij te recht of ten onrechte voor de verwachte en verhoopte aanstellingsoorkonde houdt en dat hij ook, in het licht van deze mening, dadelijk interpreteert (kap. 2 p. 36 en vv.). 2 dagen later bij het bezoek aan de dorpsburgemeester wordt deze oorkonde - een brief alweer - nog eens in een eindeloze uiteenzetting toegelicht, ditmaal van uit het standpunt van de ambtenaar (kap. 5 p. 96 en vv). Daar vooral blijkt dat de brief, meerzinnig in al zijn beknoptheid, juist de diepe, blijvende onzekerheid van K's situatie en daarmee alle mogelijkheden, alle komende en in de fragment gebleven roman niet volledig geschilderde pogingen, bemoeiingen en conflicten vervat houdt. In nuce dus het object, de stof van de roman!^7.

Weer moge de lijn-voorstelling deze vaststellingen verduidelijken en o.m. de aandacht vestigen op het belangrijke verschijnsel: de plaats, waar het document wordt ingelast.

Das Urteil
			4						18
	_____			/	_____
Die Verwandlung
			11						71
	_____			/	_____
Der Riesen- maulwurf
			7						21
	_____			/	_____
Beim Bau der Ch. Mauer
					12				19
	_____			/	_____
In der Strafkolonie
			8						38
	_____			/	_____
Amerika
	1	2	3	4	5	6	7
	_____			/	_____				_ _ _ _ _
Der Prozess
	1	4	2	3	5	6	9	7	8
	_____						/	_____		_
Das Schloss
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
	_	/	_____

Das Urteil

_____

dood

Die Verwandlung

_____

dood

Der Riesen- maulwurf

_____

_ _ _

?

Beim Bau der Ch. Mauer

_____

_ _ _

?

In der Strafkolonie

_____

_ _ _

?

Amerika

8

dood

_ _ _ _ _

?

Der Prozess

10

dood

_ _ _ _ _

?

Das Schloss

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

dood

________________________________________________________________________

_ _ _

?

7. Vgl. mijn 1. Beschouw. over Kafka, K. Praeceptor, VI. G. Aug. 53. Van de 3 romans en enkele verhalen bestaan goede Nederlandse vertalingen. Vanzelfsprekend ook Franse (NRF).

[p. 605]

Klinkt de bewering nu te vermetel, dat Kafka's werken bijna principieel volgens het schema opgebouwd resp. ontworpen werden, dat zich uit de beschouwing van deze grafische voorstellingen aanbiedt? Zeker, de in de voorafgaande bladzijden aangetoonde aanwezigheid van het kristallisatiepunt, in de beschreven vorm, op de met verrassende konsekwentie en dus met bedoeling gekozen plaats, met dezelfde gewichtige functie, dat kon te voren nauwelijks vastgesteld worden. En wel om de eenvoudige reden, dat juist in de meest gelezen en meest geïnterpreteerde roman, Der Prozess, de oude rangschikking der hoofdstukken de attributen van gemeld kristallisatiepunt niet kon of anders moest doen zien. Daar nu juist wegens deze ordening en de heel anders gevatte rol van het ‘document’ deze roman geheel buiten de lijn van de overige werken moest gerukt worden, kon dit document als vast bestanddeel met vaste functie niet als dusdanig herkend worden.

Neemt men echter de nieuwe ordening aan, dan laat Der Prozess zich ook van een overwegend formeel standpunt uit, zonder bezwaar in een thans aan het licht tredend totaalbeeld inschakelen. Dan treden eveneens aan het licht het grondschema en de konsekwentie, waarmee het gehandhaafd werd; een andere, nieuwe vorm van homogeniteit van Kafka's werk. Terwijl anderzijds deze homogeniteit en dit grondschema - naast alle andere factoren - weer krachtig pleiten voor de gegrondheid van de nieuwe rangschikking.

Het was misschien niet geheel overbodig op deze twee dusver nog niet waargenomen of niet voldoende belichte eigenheden van de Kafka-vertelling: het negativum, de enorme onvolledigheid in haar volle, ontnuchterende en wellicht vernietigende draagwijdte én het positivum, het voor de zingeving en de structuur zo belangrijke kristallisatiepunt, als op een zeer wezenlijk dubbel-aspect van Kafka's werk de aandacht te vestigen