De Vlaamse Gids. Jaargang 38

[p. 571]

Dagen van De Vlaamse Gids 1954
Holland-Vlaanderen en het Vlaamse boek
door Eug. de Bock

IK heb geaarzeld deze spreekbeurt te aanvaarden, o.a. omdat ik enigszins vermoedde dat ik hier alleen zou zitten om een vraagstuk te behandelen, dat eigenlijk van twee zijden beschouwd moet worden.

De bedoeling van de Vlaamse Gids was oorspronkelijk, als ik het goed voorheb, een Nederlandse tegenover, of laat ons liever zeggen, nààst een Vlaamse uitgever te laten spreken over wederzijdse verspreiding van boeken. Ik zou dat prettiger gevonden hebben dan hier met dit onderzoek alleen te zitten in een vergadering van hoofdzakelijk letterkundigen.

Misschien mag ik daaraan toevoegen dat ik enigszins sceptisch geworden ben tegenover het nut van besprekingen en conferenties. Er zijn nu al drie conferenties der Nederlandse letteren geweest en betreffend het ene punt dat voor de Vlaamse uitgevers direct belang heeft, werd niet de minste vooruitgang gemaakt. Ik bedoel de regeling van het vertaalrecht, het treffen van maatregelen waardoor de Vlaamse uitgevers niet langer zouden uitgesloten zijn van het uitgeven van vertalingen van buitenlandse boeken.

Ook de verspreiding van Vlaamse uitgaven in Holland vordert niet voldoende. Het is nog altijd zo, dat de uitstallingen van onze Vlaamse boekhandelaars vol Hollandse boeken liggen en dat er nooit een Vlaams boek te vinden is in een Hollandse vitrine.

Het is gemakkelijk te veronderstellen dat zulks de schuld van de Vlaamse uitgevers is, maar ik hoop dat het u niet te zwaar zal vallen mij te geloven, als ik beweer dat mijn collega's de Vlaamse uitgevers toch zo dom niet zijn. Verscheidenen onder hen hebben hun zaak van jaar tot jaar uitgebreid en steviger gevestigd. Zij hebben de zware drukking van taksen en belastingen, de onverschilligheid van de openbare besturen en de geringe bookmindedness van de Vlaamse bevolking grotendeels overwonnen. Gezamenlijk hebben zij de productie van het Vlaamse boek verhoogd van 17% van het Belgisch totaal in 1919 tot ongeveer 50% in 1953.

Het argument van de minderwaardige uitvoering van het Vlaamse boek wordt niet veel meer gebruikt. Dat van de afwijkende taal nog iets meer, al

[p. 572]

kan ik u verzekeren dat de meeste Vlaamse uitgevers er zorg voor dragen, de taal van hun boeken desnoods behoorlijk te laten nazien.

Het taalargument is belangrijk. Ik begrijp dat een Hollands boekhandelaar aarzelt, boeken in te doen waarvan de taal hem enigszins onbeholpen schijnt, o.a. omdat hij daar de conclusie uit trekt dat de inhoud dan ook wel niet zo heel veel zal zijn. Wij moeten niet vergeten dat veel van onze wetenschapsmensen hun opleiding nog in het Frans genoten hebben, en dat het openbaar leven in Vlaanderen nog altijd in hoge mate, laat ons zeggen met Frans doorspekt is, wat ons taalgevoel veel kwaad heeft gedaan. Het ongeluk is nu dat de Hollandse boekhandelaar, zodra hij merkt met een Vlaams boek te doen te hebben, bijv, als er een Vlaams adres op het titelblad staat, al te gemakkelijk zegt: ‘dan zal de taal ook wel ‘Vlaams’ zijn’. Er kan van hem natuurlijk niet verwacht worden dat hij ieder van de meer dan tienduizend boeken die in Nederland en België jaarlijks worden geproduceerd op zijn waarde kan schatten. Hij moet o.a. op het fabrieksmerk voortgaan. Hij weet bijv, dat de boeken van de firma A altijd een zekere standing hebben, dat die van de firma B zeer gespecialiseerd wetenschappelijk zijn, die van de firma C allicht een beetje naar de erotische kant toe, die van de firma D integendeel orthodox gereformeerd of katholiek enz. Waar er heel zeker eer te veel dan te weinig boeken gedrukt worden - ieder uitgever vindt de boeken van zijn concurrent wel eens overbodig - en waar de Hollandse boekhandelaar zelfs van de productie van de Hollandse uitgevers, waar hij sedert jaren relaties mee heeft, maar een deel kan inkopen, is het begrijpelijk dat hij tegen de vertegenwoordiger van een Vlaamse nieuweling allicht afwijzend reageert.

Wij komen dan ook alleen op tegen de overdrijving die hierbij aan de dag wordt gelegd, tegen een te veel voorkomend stelsel dat er in bestaat per se geen Vlaamse, of zoals dat doorgaans genoemd wordt Belgische boeken te willen indoen.

Er wordt ook wel eens gezegd dat de Hollandse boekhandelaar geen Vlaamse boeken koopt omdat hij geen korting genoeg krijgt, maar dat is onwaar. Ik kan natuurlijk niet instaan voor de korting die ieder van mijn collega's geeft, maar dit is door elkaar genomen onwaar.

Van waar komt dan dit soort van afkeer of vooroordeel? Mij dunkt dat we rekening moeten houden met een bepaalde karaktertrek van de Hollander, met een zekere zelfgenoegzaamheid, die historisch te verklaren en tot een zeker punt zelfs te rechtvaardigen is. Ik zou u in verband hiermede o.a. willen verwijzen naar de geschriften van de in Engeland docerende Hollandse historicus Renier, die het zijn land als een deugd aanrekent niet de minste belangstelling te hebben voor Vlaamse aangelegenheden. Ik zeg Hollander voor Nederlander of Noord-Nederlander. De geest van Nederland wordt bepaald in het centrum Amsterdam - Haarlem - Leiden - 's Gravenhage - Rotterdam achter de grote waterlopen, die waterlopen

[p. 573]

waar het hele land zijn redding aan te danken heeft gehad in de XVIe eeuw. Friesland is daar niet bij, noch het Oosten, noch Noord-Brabant waarvan dc katholieke bevolking eerst in de XlXe eeuw haar politieke rechten is gaan uitoefenen. Het schijnt me van groot belang voor het begrijpen van de Hollands-Vlaamse verhoudingen, dat Nederland ontstaan is uit het calvinisme. Wij weten hoe de Nederlandse katholieken in de XVIe eeuw en nog lang daarna staatsgevaarlijk werden geacht. Hun aantal schijnt thans meer toe te nemen dan dat van de protestanten en misschien vrezen sommigen dat het karakter van het land daardoor zou kunnen veranderen. Wij moeten met deze houding rekenen als we willen begrijpen hoe gereserveerd sommige Hollanders staan tegenover een overwegend katholiek Vlaanderen.

We moeten hier ook aan denken als we Hollanders als de dichter en verzetsman Charles horen getuigen, dat ze zo veel liever met Walen dan met Vlamingen omgaan. We moeten dat, dunkt me, maar door de vingers zien. De Hollander is iemand die zich graag rekenschap geeft, hij is meer op informatie uit, hij is misschien iets meer snobistisch aangelegd dan de Vlaming. En hij oordeelt wel eens te gauw. Ik denk in verband hiermede ook aan sommige na-oorlogse Hollandse periodieken, die een groot kruis gaven over Vlaanderen, die ‘voor altijd afscheid’ namen van Vlaanderen, omdat ze een ergerlijk stukje gelezen hadden in een of ander zwart Vlaams weekblaadje, waarover wij onder ons de schouders ophalen. Terwijl, meen ik, toch geen enkel Vlaming de hele Hollandse beschaving zal negeren om wille van enkele tienduizenden N.S.B.-ers.

Het is meestal zeer moeilijk, aan een Hollander duidelijk te maken, waarom diegenen onder ons die behoorlijk Frans geleerd hebben hun moedertaal niet opgeven, of waarom wij ons als een vis in het water voelen wanneer wij de grens oversteken en in een normale eentalige wereld komen. Want wij geloven niet in de zegeningen van de tweetaligheid, zoals ze in België wordt gepratikeerd.

Maar laat ons terugkomen tot ons onderwerp. Alles wijst er op, dat de redding van ons zelf moet komen. En waarom zouden we ons niet kunnen redden? Ons aantal is niet te klein. De Skandinavische literaturen hebben op zeker ogenblik de wereldmarkt beheerst en genieten thans nog een groter internationaal prestige dan de onze. De Finnen realiseren op dit ogenblik in hun beperkt taalgebied uitgaven waarvan wij niet durven dromen. Ik neem niet aan dat ze als volk begaafder zijn dan het onze, maar ze gebruiken hun gaven beter, ze hebben een betere voedingsbodem. Ik zou het zo formuleren, dat onze literatuur verfijnd en gevarieerd is maar niet stevig genoeg geworteld. Hoe kunnen we daaraan verhelpen? Het kan geen toeval zijn, dat in sommige landen het boek zo veel meer betekenis heeft dan in andere landen, en als we daar bij ons verbetering willen in brengen moeten we wel beginnen met bepaalde maatregelen te nemen. Daartoe zou kunnen behoren meer belangstelling van de radio, met vooraf-

[p. 574]

gaandelijke bekendmaking van de boeken die besproken zullen worden. Meer belangstelling van de pers. Meer en betere bibliotheken. Ik denk aan de openbare bibliotheken van sommige grote Vlaamse steden, waar de bibliothecaris geen boek mag kopen zonder de goedkeuring van ‘het stadhuis’. Aan de steden die geen noemenswaarde bibliotheek bezitten. Aan ons te arm toneelleven. Ik heb te Antwerpen avant-garde-voorstellingen bijgewoond met vier toehoorders. Ik denk aan de te geringe uitstraling van onze universiteiten. Ik bedoel dat de literatuur niet alleen op de schrijftafel op een blad papier gemaakt wordt, of liever dat ze wel op een blad papier ontstaat, maar dat ze om werkelijk te leven kontakt moet houden met de andere kulturele verschijnselen en met haar natuurlijk publiek langs het kanaal van de boekhandel en de openbare bibliotheek. En zo kom ik dan tot de eigenlijke kern van mijn betoog.

Ik geloof nl. niet dat de Vlaamse letterkunde werkelijk en geheel tot bloei zal komen zolang ze niet in Vlaanderen uitgegeven, en dat wil natuurlijk zeggen met succes uitgegeven wordt. Ik weet wel dat dit een ietwat gevaarlijke stelling is, want vele Vlaamse schrijvers zullen me terecht zeggen dat de Vlaamse letterkunde, sedert zij hun werken publiceren, wèl tot bloei gekomen is, dat ze nu op een Europees peil gekomen is enz. Maar dan antwoord ik dat ik deze letterkunde om zo te zeggen langs voor en langs achter wens te beschouwen, langs de zijde van haar voortbrengers en langs de zijde van de lezers waarvoor ze dan toch geschreven wordt, en als die lezers veel te weinig talrijk zijn, weiger ik van een bloeiende letterkunde te spreken. Deze letterkunde heeft dan iets artificieels. Ik aanvaard onmiddellijk dat er uitzonderingen moeten zijn, dat er in alle literaturen geniale schrijvers zijn geweest die geen lezers vonden. Die zijn er ook in de Franse literatuur geweest, maar in haar geheel heeft de Franse literatuur toch steeds een grote weerklank gehad op de plaats zelf waar ze werd beoefend. De Franse burger is een groot verbruiker van boeken. Het kan u enigszins melancholiek stemmen te zien hoe in de trein, in de metro, in de autobus de reizigers het boek van de dag uit hun jaszak halen, of soms ook de helft van een boek, omdat het anders te dik is om in hun zak te steken. Bij ons lezen alleen jonge meisjes en vrouwen in trein en tram en dan is het doorgaans een derdeof vierderangsboek.

Het verschijnsel is natuurlijk kompleks. Maar een literatuur die in het buitenland wordt uitgegeven en door het buitenland hier geïmporteerd moet worden, heeft alvast een zekere handicap. Ik heb een literator eens heftig weten uitvallen tegen die Vlaamse boekhandelaars, die er niet voor gezorgd hadden dat er van een nieuw boek van hem een noemenswaardig aantal in Vlaanderen was aan de man gebracht. Maar juist in dat geval had de Hollandse uitgever de hele oplage in Holland uitverkocht voor hij de moeite nam om de meer verwijderde Vlaamse boekhandel er mee te bezoeken. En ik heb ook eens meegemaakt dat de bestelling van een aantal exemplaren

[p. 575]

van een Vlaams boek voor de Vlaamse openbare bibliotheken niet was kunnen doorgaan, omdat de Hollandse uitgever nog maar een matige voorraad had, die hij liever aan de boekhandelaars uit zijn omgeving verkocht dan met een grotere exportkorting naar België. Dat zijn tekortkomingen waaraan nog te verhelpen valt. Maar er zijn groter bezwaren. Wij moeten bedenken dat de beste propaganda voor een boek ten slotte niet is de advertentie in bladen of tijdschriften, de recensie in radio of pers, het prospectus of het winkelbiljet, maar het gesproken woord van de enthousiaste lezer. Wij zouden daar kunnen aan toevoegen het gesproken woord van de schrijver zelf en denken dan aan de populariteit in brede kringen van iemand als Ernest Claes, en voor het verleden aan Conscience. Nu kunnen niet alle schrijvers zich op deze wijze voor hun eigen wagen spannen, maar er moet verwacht kunnen worden dat een actieve belangstelling in hun werk zich verspreidt, soms nog voor het gepubliceerd wordt, van hun naaste maar een steeds wijdere omgeving, dat er over gedebatteerd wordt, dat zijn vrienden hem verdedigen, dat hij zijn bedoelingen toelichten kan in spreekbeurten en interviews, dat het boek zichtbaar is en aan boekhandelaars en bibliothecarissen wordt aangeboden met bekwame spoed en aandrang. Ik geloof niet dat dit steeds honderd procent mogelijk is met boeken die buiten onze grenzen worden uitgegeven, en waar ons eigen land maar een bijkomstig afzetgebied voor vormt. En hierbij moeten we trachten iets verder te zien dan het tegenwoordig ogenblik. Op dit ogenblik is het zo dat de meeste goede boeken van de erkende, gearriveerde Vlaamse schrijvers door Hollandse uitgevers worden uitgegeven. Voor de Vlaamse uitgevers blijven over de riskante eerstelingen van nog niet gearriveerde schrijvers. Wordt het een succes, dan is een of ander Hollands uitgever er gauw bij om de jonge auteur zo mogelijk nog in de wacht te slepen. En hij heeft veel troeven in zijn hand. Ik kan u niet alle finesses van het vak gaan verklaren, maar ik zal u bij wijze van voorbeeld vertellen dat de Hollandse uitgever op stap gaat met een dummy, dit is een maquette van zijn ontworpen boeken, en dat hij na zijn aanbiedingsreis, waarbij hem door de boekhandelaars en de leesbibliotheekhouders bijv. 1500 exemplaren besteld werden, zijn oplage bepaalt op 1800 of 2000. Zijn risico is betrekkelijk gering. Wij echter hebben te weinig boekhandelaars en geen noemenswaarde leesbibliotheken, en we verkopen bij aanbieding dikwijls slechts 200 exemplaren van een boek waarvan we minstens 1500 exemplaren moeten drukken om de prijs niet te hoog te maken. Onze eigen markt is dus te zwak, en dat de export naar Holland veel en veel geringer is dan die van Holland naar Vlaanderen heb ik u reeds gezegd. Op die export kom ik nog eens terug, want er is nog wel iets meer over te zeggen. Het is nl. voor de Vlaamse uitgever die in zijn eigen land met een klein aantal klanten-boekhandelaars rekent, zeer bezwaarlijk om de honderden Hollandse boekhandelaars tussen Tilburg en Groningen te bezoeken met een paar boeken die voor de Hollandse markt in aanmerking komen, en

[p. 576]

ik heb de indruk dat de methode die vroeger wel werd toegepast, nl. om een Hollands mede-uitgever te zoeken die van een Vlaams boek een deel van de oplage overnam, tegenwoordig veel minder toegepast wordt. De Hollandse uitgever voelt er blijkbaar niet voor. Hij wil wel de Vlaamse auteur of van die Vlaamse auteur het boek van zijn keuze in zijn fonds opnemen, maar wil er dan een geheel eigen uitgave en liefst een geheel eigen auteur van maken. Het is een cercle vicieux die alleen maar door de Vlaamse uitgevers zelf gebroken kan worden. Zij moeten de middelen daartoe zoeken. Maar het kan nooit lukken als de Vlaamse schrijvers niet een weinig begrip tonen voor hun moeilijkheden.

Ik heb u terloops gezegd dat voor de Vlaamse uitgevers alleen de jonge auteurs overblijven. En u begrijpt hoe moeilijk het is te beoordelen welke mogelijkheden er zitten in een jonge auteur. Heeft hij de nodige energie om door te zetten. Blijft het bij wat jeugdlyriek of heeft hij de mogelijkheden in zich van een interessante wereldbeschouwing. Heeft hij de nodige vrienden die hem zullen steunen en zijn faam helpen verspreiden of gaat hij zich bij voorkeur vijanden maken. Zal hij trouw blijven aan zijn uitgever of zal hij gevoelig zijn voor iedere aanbieding van een andere uitgever. Het is voor de uitgever een sprong in het onbekende.

Geachte toehoorders, ik hoop dat ik u iets heb kunnen laten begrijpen van de moeilijkheden van het Vlaamse boek. Mag ik om te sluiten nog eens uitdrukkelijk verklaren dat u me vooral niet voor een anti-groot-Nederlander moet aanzien. Als ik terloops van Holland gesproken heb als van het ‘buitenland’ was dat niet omdat ik het als een vreemd land beschouw, maar omdat we moeten rekening houden met de bestaande werkelijkheid, met een begrenzing die we nog niet hebben kunnen verbreken, zeker niet wij Vlaamse boekenmensen van onze kant. Ook zou ik niet gaarne de mening zien postvatten dat de Vlaamse uitgever in Holland helemaal geen vrienden heeft. Hij heeft er. Een resultaat van de conferentie der Nederlandse letteren is geweest dat de Nederlandse boekverkopersbond zijn morele steun verleent aan de tentoonstellingen van het Vlaamse boek, die nu reeds in 5 steden gehouden werden. Wij gaan hier mee voort, zoals we er mee voortgaan het Hollandse boek in Vlaanderen met open armen te ontvangen.