De Vlaamse Gids. Jaargang 38

[p. XI]

Typographie voor tijdschriften
door Herman Liebaers

INDIEN het waar is, dat de beste typographie ook de meest onzichtbare is, dan heeft het niet veel zin een verantwoordende beschouwing te schrijven over deze nieuwe inkleding van de Vlaamse Gids. Daarentegen kan de huidige wijziging in de uiterlijke verschijningsvorm, althans voor de vertrouwde lezers, niet onopgemerkt blijven, hoe bewust er ook naar onzichtbaarheid gestreefd werd. Derhalve kan het dan toch, op grond van deze onvermijdelijke belangstelling, lonen een worp te wagen in de richting van een verklaring van de voorgestelde oplossing.

De grote wetten van de drukkunst zijn uiteraard dezelfde voor de vervaardiging van boeken als van tijdschriften. Een goed papier, een goede letter en een goede druk in een goede onderlinge verhouding waarborgen ongetwijfeld een resultaat dat ook goed zal heten. Daarmede is echter nog niets gezegd, alhoewel het krioelt van boeken en tijdschriften, die, met veel zorg vervaardigd, zondigen tegen één of meer van deze fundamentele voorwaarden. De reden is vaak een verkeerd begrepen betekenis van het woord ‘goed’. Indien een voorbeeld niet overbodig is, dan kan men zeggen dat een letter, die goed is voor een wetenschappelijk werk daarom nog niet deugt voor een roman.

Een typographie mag goed heten, wanneer zij de lezer bij voorbaat gunstig stemt tegenover de boodschap die zij brengt. Zodra de lectuur zelf aanvangt, moet zij spoorloos verdwijnen, m.a.w. onzichtbaar worden. Zo gezien, vervult de drukkunst tegenover de inhoud een gelijkaardige rol als het museum tegenover het kunstwerk. Het eerste staat ten dienste van het tweede; doch deze volstrekte dienstbaarheid bepaalt een verhouding die van ongemeen grote invloed is op de beoordeling van het kunstwerk zelf. De intrinsieke waarde van het gewrocht zal allicht door het museum niet gewijzigd worden, en een meesterwerk zal een meesterwerk blijven ook al moet men het bekijken ‘niettegenstaande het museum’. Zo ook voor de letteren. De absolute ondergeschiktheid van de typographie maakt, dat het

[p. XII]

wezenlijke in een kunstwerk onaangeroerd blijft, maar goede drukkunst kan een appreciatie van dat wezenlijke bevorderen of belemmeren. Wie zich drukken laat, vraagt naar openbaarheid en hier wordt de taak van de drukker essentieel, zonder echter op te houden dienend te blijven.

De vergelijking met het museum heeft dan weer het nadeel, dat het te zeer het accent legt op het kunstwerk. De geschriften, waarin een creatieve drift ook de meest hinderende druk doorbreken zal, vormen zulk een kleine minderheid, dat de typographie haar eigen wetten gesmeed heeft zonder er rekening mee te houden. Zoals men te vaak de uitgeverij verwart met de bellettristische publicaties, die slechts ongeveer tien of vijftien ten honderd van de boekenproductie vertegenwoordigen, zo ook heeft men al te vaak in zake drukkunst de uitzondering tot regel willen maken. De overgrote meerderheid van drukwerken zijn gebruiksvoorwerpen. Om deze zo oordeelkundig mogelijk te vervaardigen beschikt de typographie over de traditionele toepassing van een ingewikkelde techniek.

In het licht van deze beschouwingen moet het vraagstuk van de typographie voor de tijdschriften behandeld worden. Het eerste gegeven dat daaraan dient toegevoegd, ter wille van de eigen aard van de publicatie, is de periodiciteit. Het tijdschrift dat een maandschrift is moet niet, zoals een boek éénmaal, maar twaalf maal per jaar een gunstige vooringenomen-heid bij de lezer bepalen. Daarom zal men aan het ene uiterste een gezochte nadrukkelijkheid en aan het andere een gemakkelijke eentonigheid vermijden. Het laatste gevaar is evenwel veel minder erg dan het eerste, tenzij het om experimentele tijdschriften gaat, maar dan is de bedreiging van vele malen twaalf ook niet groot.

De periodiciteit volstaat reeds op zichzelf om te streven naar oplossingen die rust brengen: bijvoorbeeld voor het kaft een neutrale, doch daarom geen koude kleur en voor de aanduidingen, die in iedere aflevering voorkomen, een vaste plaats. De lezer moet telkens makkelijk zijn weg vinden, maar moet ook de lust bewaren hem te volgen.

Ook nog om een andere reden wordt de rustige vormgeving een gebod. De tijdschriftenaflevering is uiteraard een grillige publicatie; haar voorwerk is complexer dan dat van een boek en haar inhoud is haast nooit eenvormig: korte bijdragen wisselen af met lange, talrijke titels en auteursnamen onderbreken de gelijke gang, veelal vragen bepaalde rubrieken bepaalde herkenningstekens, poëzie tussen proza bevordert geenszins de rust van de spiegel. Aan deze duizend en één ‘zichtbaarheden’ moet de typograaf duizend en één kleine zorgen besteden.

Alvorens echter deze details essentieel worden, moeten het papier en het lettertype gekozen zijn. Over de technische hoedanigheden heen - als

[p. XIII]

daar zijn: geschiktheid voor illustratie, prijs, ondoorzichtigheid, e.a. - moet het papier vooral aangenaam zijn bij de aanraking en een witte agressiviteit vermijden. Men betast een bladzijde alvorens men ze leest.

Het lettertype vraagt daarentegen de goedkeuring van het oog. Het karakter van de letter is zó beslissend, dat de drukkers meer een affectieve dan een rationele houding in dezen aannemen. Hij die hier geen verliefdheden kent, is geen gelukkig vakman.

De Vlaamse Gids gaat het met een nuchtere dame wagen. Haar naam is Times Roman. Zij werd in 1932 geboren en haar vader heet Stanley Morison. Aangezien het in opdracht van het Britse dagblad The Times was, dat Stanley Morison - volgens velen de beste letterkenner en -tekenaar van onze tijd - haar ontworpen heeft, móest zij ook geschikt zijn voor aanwending in tijdschriften. Gedurende een jaar is zij echter exclusief door The Times gebruikt geworden en pas daarna kwam zij op de markt. Het werd evenwel onmiddellijk een overweldigende verovering. Velerlei zijn inderdaad de hoedanigheden van deze letter, die in de volste zin van het woord een werkletter is. Dit wil zeggen dat zij vele soorten papier verdraagt, dat zij niet broos is, dat zij voor zeer uiteenlopend werk in aanmerking komt, dat zij zuinig loopt, dat zij - grootste aller hoedanigheden - goed leesbaar is.

Zijn papier en letter goed - klinkt het woord reeds wat minder vaag dan een paar paragraphenterug? - dan moet er alleen nog voor een goede samenvoeging van beide gezorgd worden, het drukken zelf dus. Dit is natuurlijk geen specifiek tijdschriftenvraagstuk, alleen dat het dwingende gebod van de periodiciteit hier vaak verantwoordelijk is voor overhaasting en derhalve slordigheid. Het registeren van schoon-en weerdruk verdient hier allicht ook een aanbeveling.

Tot zover zijn alle voorwaarden vervuld om een goed tijdschrift uit de pers te zien komen. Met de duizend en één zichtbaarheden, waarvan boven sprake, moet nu nog afgerekend worden. Deze zo talrijke als taaie blikvangers ontsnappen aan te ruime veralgemeningen en daarom zal men goed doen, in de lijnen die volgen, slechts een algemeen tijdschrift, als de Vlaamse Gids, voor ogen te houden.

Titel, auteursnaam, tekst, citaat en ondertitel worden in eenzelfde lettertype gezet, hetzelfde heel de aflevering door. Wie de tegenstelling schuwt, verdedigt een gezonde stelling, of beter nog, zal niet de indruk geven dat hij iets wenst te verdedigen. Binnen eenzelfde type zijn de variatiemogelijkheden zo groot - corpsen, kapitalen, kapitaaltjes, italiek - dat zij alle functionele verschillen kunnen weergeven, de enige die trouwens moeten weergegeven worden.

[p. XIV]

De afwisseling van mager en vet is uit den boze. Men moet naar een egale bladzijde streven: de verhouding van grootte tussen titel en tekst moet natuurlijk zijn, met een ordentelijk wit rondom de titel bekomt men meer aandacht dan met overdreven kapitalen. De drukkunst is maar ‘zwarte kunst’ geweest zolang zij Gothische letters heeft gebruikt, daarnaast en daarboven is zij veeleer grijs geweest en moet zij het terug méér worden. Vierhonderd jaar geleden spatieerden de drukkers reeds de kapitalen en dat was goed.

Om tot evenwichtige en rustige bladzijden te komen moet men het wit in eer herstellen. Waarom een onnozel fileetje tussen de laatste lijn van de tekst en de eerste van de voetnota? Dubbel wit en verandering van corps zullen wel voldoende voor het onderscheid zorgen. Men zou nog vele details kunnen aanvoeren, maar zij komen er ten slotte alle op neer dat de drukker veel meer het wit rondom zijn letters, het wit rondom zijn regels, het wit rondom zijn spiegels met het oog moet wegen. Doet hij dat zorgvuldig, dan zal hij spontaan tot zijn eigen huisstijl komen, die niets anders kan zijn dan een natuurlijk gevolg.

Voorwaar een lange uiteenzetting om van de inkleding van een tijdschrift te vragen dat zij iedere maand onopgemerkt zou bekoren. Dat men voor een apologie van het wit zoveel zwarte tekentjes nodig heeft, is hopeloos.

De voorgestelde inkleding in de Vlaamse Gids is gegroeid uit een seminarie gewijd aan typographie voor tijdschriften, ingericht door het Plantin-Genootschap, Hoger Instituut voor Drukkunst te Antwerpen. Op enkele wijzigingen na, bepaald door technische gegevens, werd een ontwerp van de heer Valère Linseele, geaggregeerde van het Genootschap, toegepast.