De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 459]

Top Naeff, of distinctie en distantie

IN 1927 bezocht de Franse schrijver Alphonse de Chateaubriant Holland en in zijn journaal karakteriseerde hij het welvarende, degelijke, beschaafde milieu der gezeten liberale burgerij waarin de op 22 April 1953 op 75-jarige leeftijd overleden grote prozaïste Top Naeff opgroeide, op treffende wijze. ‘Langs de straat’, schrijft hij, ‘rijen zich de kleurige venster aaneen, achter hun onbeweeglijke bloempot het ongrijpbare begrip “gesellig” verbergend. De besloten, stille interieurs, teruggetrokken binnen een soort burgerlijke “goede toon”, vrezen niet hun ietwat zelfvoldaan egoïsme te tonen. Op dagen met regen en onweer trekt Holland zich achter zijn begoniapot, zijn beregende ruiten en zijn dikke gordijnen terug. Over de mollige tapijten glijden geruisloos de vilten voeten. Volle blanke handen grijpen naar de fijne porceleinen koppen met blauwe bloemen. Het theewater zingt op het dressoir en hult de kamer in een fijnen damp, alsof de mist van de vlakten daarbuiten, hierbinnen een warme sfeer verspreidde. De blonde kinderen en “backvisjes” hebben hun prentenboeken uit de kast gehaald en gaan onder de lamp zitten lezen, hun ellebogen op tafel, het hoofd tussen hun lange, lichte blonde haren. Niemand spreekt. Alleen het theewater op het dressoir en de wind over de wegen zingen en zuchten... “gesellig”. En de Hollanders zelf genieten van deze harmonische stilte binnen het driedubbele omhulsel van hun hemel, hun huis en hun lichaam. Want het lichaam van een Hollander is een huis, dat hij als een slak met zich meedraagt. Daarbinnen denkt hij, geniet hij, lijdt hij achter de vensters van zijn “yeux de Delft” en de gesloten gordijnen van zijn flegma... Maar meent ge, dat de avond zo zal eindigen? Dan vergist ge U want het Hollandse huis is tevens “une charmante boîte à musique”. Midden in de grootste stilte staat een der jonge meisjes op en zet zich aan de piano. Een jonge man stemt zijn viool en een grote, blanke vrouw voegt zich bij hen. De piano en de viool preluderen zacht en een kalme stem zingt een oude ballade, terwijl de sigarendamp opstijgt, altijd “gesellig”, naar de huisgoden van Holland...’.

En ongeveer in dezelfde tijd bezocht de Duitse cultuurfilosoof Graaf Hermann Keyserling ons land. En over de Amsterdamse grootburgers schreef hij: ‘Deze patriciërs zijn niet geestelijk, niet problematisch, zij zijn in iedere betekenis op het wereldlijke gericht, en toch over het geheel genomen cultuurtypen. Overal en in alle opzichten verschijnt hier de stof in vorm’.

Met deze beide karakteristieken is ons het beeld gegeven van die zo al nog niet geheel verdwenen, dan toch zeer zeldzaam geworden edele en beschaafde, zij het anderzijds ook wel eens wat stijve en saaie goed-burgerlijke cultuur van het Nederland na ± 1750 en waarvan de rijke nabloei zo plotseling werd afgebroken door de beide wereldoorlogen, eerst al, - maar slechts door weinigen gezien, - in het fatale ‘1914’, toen, wel definitief, in 1940.

Wanneer men nu beseft dat Top Naeff naar afkomst en huwelijk èn door de plaats waar zij geboren werd (Dordrecht) en het grootste deel van haar leven

[p. 460]

woonde, onlosmakelijk deel was van deze wereld, waarin de goede toon, de eerbied voor cultuur en kunst, èn de (strenge!) goede opvoeding vanzelfsprekende zaken waren waarover zelfs geen discussie noodzakelijk was, - dan wordt het gehele oeuvre van deze schrijfster een in zich zelf besloten eenheid, nauwelijks verbindingen onderhoudend met alles wat sociaal of cultureel buiten de groot-burgerlijke sfeer ligt, en in welk stilistisch gesproken zo zuivere kristal zich alle facetten spiegelen van de wereld waarin zij leefde. Haar leven en haar werk, zij vormen een eerlijke eenheid; Top Naeff heeft nooit gevreesd haar, vaak tegen de tijd ingaande meningen over levensopvattingen, kunstrichtingen, politieke leuzen uit te spreken. Zij voelde zich sterk staan in de grond waarin zij geworteld was: de wereld van de welgestelde liberale burger. En het past dan ook volkomen bij haar, die onderscheiding die haar een maand geleden bij haar 75ste verjaardag te beurt viel: ereburgeres te worden van haar geboortestad Dordrecht. Een speciaal-onderscheiden-burger: een ‘gedistingeerde burgeres’, - zij is dat altijd geweest, zowel in de vorm als in de toon van haar werk en haar oordeel: beheerst, voornaam... en soms hautain, en altijd ietwat ‘op een afstand’: distinctie en distantie behoren bijeen en zij behoren tezamen bij, ja zij zijn wellicht het essentiële van de goede burgerlijke cultuur. En nog een naam komt onmiddellijk in ons op wanneer we over deze cultuur, waarin alle ‘stof’ in ‘vorm’ verschijnt, denken: de naam van die andere grote prozaschrijver, 4 jaar ouder dan Top Naeff, Arthur van Schendel, die in zijn laatste, en wellicht allerbeste roman ‘Voorbijgaande Schaduwen’ eens voor al het beeld gaf van die voorbijgegane Hollandse periode: het burgerlijk tijdperk.

Maar - was het zó, dat allèèn en effenweg de wereld waarin zij opgroeide en leefde in het werk van Top Naeff verscheen, dan zou haar kunst elke tragische spanning missen. Zij is echter niet een zó ongecompliceerde figuur als men na het bovenstaande gelezen te hebben, wellicht zou menen. Zij was stellig verbonden met haar eigen wereld en zij had die wereld lief. Maar zij bezat anderzijds de kunstenaarsaard, die revolteerde tegen de keerzijden van de grote deugden van het ‘burgerlijk’ leven: tegen dufheid en stijfheid, doodsheid en kleinzieligheid. Maar ook deze révolte bleef steeds binnen de grenzen der welvoegelijkheid - zelftucht en bereidheid tot abdicatie zijn evenzeer belangrijke facetten van de burgerlijke opvoeding. In de strijd tussen vrijheid en gebondenheid heeft de laatste de grootste rechten voor wie in deze geest is grootgebracht. Wat dan de beste burger en de beste burgerlijke kunstenaar - een Goethe, een Thomas Mann - rest en redt is: de ironie. Want ironie omvat afstand doen en afstand nemen, dat wil in diepere zin zeggen: distinctie en distantie.

Is het wonder dat dus ‘Letje’ (1926) Top Naeffs beste boek werd? Daarin leeft zij zelf, opgroeiend tussen Pa, Ma en Oma, omgeven door alle attributen van die levenssfeer. Maar men proeft door alles heen enerzijds de liefde van Top Naeff voor al die vertrouwdheden van het leven in die stijl, anderzijds haar leefdrift, die binnen de traditionele grenzen althans moeite heeft om het ‘leven’

[p. 461]

te behouden - grenzen, die zij overigens nooit zal overschrijden. Terecht zette Menno ter Braak destijds (1935) boven zijn kritiek op een roman van deze schrijfster (‘Een Huis in de Rij’): ‘Uit en toch in de rij...’. Hoè zij haar tijd en milieu zag, zij heeft er geestig, gevoelig en boeiend over verteld in haar herinneringenboek: ‘Zo was het ongeveer’, in 1950, dus toen zij 73 was, verschenen. Het is een van die kleine documenten (evenals voor Indië het onvergetelijke werkje van Maria Dermout: ‘Nog pas gisteren’ (1950) en nogmaals voor Holland de ‘Jeugdherinneringen’ (1918) van Marie Cremers), die van zeer grote waarde zullen blijken te zijn voor wie later een cultuurgeschiedenis wil schrijven over ons land in de laatste 100 jaar.

Even helder geeft zij het beeld van haar tijd in haar grote biografie ‘Willem Royaards’ (1947). En het wàs een grootse periode waarin Top Naeff jong was en tot volwassenheid kwam. Wanneer zij omstreeks 1900 debuteert - als toneelschrijfster met ‘De Genadeslag’ 1899 en ‘Aan Flarden’ 1901; als schrijfster van meisjesboeken met het onvergetelijke ‘Schoolidyllen’, 1900; als romancière met ‘De Dochter’, 1905; als novelliste met ‘In Mineur’ 1902; als toneelcriticus tevens aan de plaatselijke courant -, en zij is dan, naar zij eens in een interview meedeelde, ‘omstreeks duizend weken, een lieve leeftijd, waarop men zich verbeeldt alles te kunnen’...., wanneer zij dus binnen die cultuur omstreeks de eeuwwende actief en scheppend naar voren treedt, dan staat zij middenin een korte, prachtige periode van frisheid, nieuwheid, eigenheid, zoals Nederland zelden heeft gekend en die door enkele namen al op te roepen is: ‘Tachtig’, Haagse School, Breitner, Mengelberk, Royaards, Heyermans, Verkade, Berlage, Roland Holst, Gorter.... En zij heeft het op alle manieren mee - binnen de grenzen echter van de liberaal-burgerlijke sfeer, dus ‘op een afstand’; het sociaal-revoltionnaire idealisme dier dagen lag haar niet: de ‘ivoren toren’ is en blijft het woonoord der groot-burgerlijke kunstenaars, ook van Top Naeff.

Stellig geven deze grenzen van haar geestelijk leven tevens de grenzen van haar kunst aan. En men kan haar dus, zo men wil ‘beperkt’ noemen. In haar zwakkere werken kan zij soms dupe worden van die beperking: een sentimentele trek is haar dan niet vreemd (‘De stille Getuige’, 1906; ‘Voor de Poort’, 1912), en een al te grote preciesheid in taal en visie bederft hier en daar uit dezelfde oorzaak eveneens een deel van haar oeuvre. Waar zij echter de distantie heeft weten te bewaren en zichzelf heeft overwonnen, is zij ook haar stijl volkomen meester. En dan schrijft zij haar beste romans en novellen, zowel vroeger als later. Daartoe mogen we rekenen het debuut: ‘De Dochter’ (1905), èn (mèt ‘Letje’ (1926) haar latere romans ‘Offers’ (1932), ‘Een Huis in de rij’ (1935) alsmede de ‘kleine meesterwerkjes’: ‘Juffrouw Stolk’ (1936) en vooràl ‘In den Avond’ (1925).

Het is door deze werken èn door haar memoires en biografieën (voortreffelijk is ook haar boekje over Goethe en Charlotte von Stein) dat zij in de geschiedenis van onze litteratuur en van ons geestelijk leven een blijvende plaats heeft verworven.

W.L.M.E. VAN LEEUWEN