De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 426]

Het dagblad als modernhistorische documentatiebron

ZOWAT zeventig jaar zijn verlopen sinds de publicatie van Mc.Macster's ‘History of the People of the United States from the Revolution to the Civil War’, werk waarin voor het eerst afdoend gebruik werd gemaakt van de pers als modernhistorische documentatiebron. Deze voor haar tijd zeer degelijke geschiedenis, steunde inderdaad nagenoeg uitsluitend op een kritische analyse van dagbladgegevens.

Sindsdien maakte het gebruik van de pers, als geschiedkundig basisdocument, snelle vorderingen, vooral in de Angelsaksische landen.

In 1908 werd een volledige zittijd van het jaarlijks Congres van de ‘American Historical Association’ gewijd aan de discussie van het thema ‘the use of the newspapers by the historians’.

De auteur van de vijftien jaar later verschenen studie ‘The newspapers and the historian’, Lucy Maynard Salmon, merkte in zijn inleiding nochtans op: ‘the newspaper as an historical source still needs the support of distinguished historians like James Ford Rhodes to convince the rank and file of students in history that it holds an honorable place in the study of the past.’

Was die verdediging in 1923 nog nodig voor de Angelsaksische wereld, vandaag heeft de pers daar, als historiebron, volledige burgerrechten verkregen.

Dit is niet het geval bij ons. De geschiedenis van de pers zelf vond wel de nodige belangstelling, maar de pers als geschiedenis wekt blijkbaar nog steeds meer dan voldoende wantrouwen in historische kringen, om een verdediging te rechtvaardigen. Daarom dit pleidooi.

Een goed advokaat tracht de argumenten van de beschuldigingsakte te ontzenuwen. En deze laatste alhoewel onuitgesproken luidt: Een meestal partijdig, vulgariserend en technisch ver van perfect druksel kan niet de nodige waarborgen geven, als betrouwbare bron voor objectieve historiestudie. Welke garanties van authenticiteit levert zulk een officieus gedrukt stuk? Welke autoriteit gaat er uit van een document waarvan het auteurschap dikwijls anoniem, verdeeld en dus onverantwoordelijk is?

Laten wij het terrein van het debat vrijwillig beperken. Nemen we b. v voorlopig tot basis onze negentiende eeuwse postrevolutionnaire informatiepers. met als terminus ad quem 1880 (datum die niet alleen het vertrekpunt is van nieuwe politieke stromingen, maar ook overeenkomt met een revolutie in de techniek van het persbedrijf).

De hoofdkenmerken van deze pers (1830-1880)? 1^o) Ze richt zich tot een eerder kleine groep mensen, die zoal niet intellectueel, toch een ruimer begripsvermogen heeft dan de gemiddelde lezer van heden. Het resultaat is een hoge standing van die pers. Een zeer verzorgde, meestal een tikje literaire stijl, lange gedetailleerde artikels en gestenografeerde verslagen. 2^o) De perstechniek

[p. 427]

zelf, minder gevorderd, maakt geen gebruik van foto's, overvloedige reclame of sensatieberichtgeving. Het gebrek aan veelvuldige ondertitels, maakt ze soms moeilijk doorloopbaar. De meeste bladen verschijnen gemiddeld op vier bladzijden folioformaat en komen slechts eens per dag uit. 3^o) De polemiek staat, behalve in de speciale schimpbladen, op een hoog niveau. De meeste bladen hebben openlijk of bedekt hun politieke kleur (vooral na 1840, wanneer met het verdwijnen van het unionisme uit het politieke leven, de grote bladen meer en meer hun karakter van informatie- voor opiniepers ruilen).

Ze hangen echter meer af van een bepaald persoon of een beperkte groep, dan wel van een eigenlijk, onbestaand, partijorganisme. Een dagblad is dan ook gemakkelijker geneigd een onafhankelijke houding aan te nemen tegenover eigen geloofs- of partijgenoten. De berichtgeving zelf krijgt slechts zelden een politieke oriëntatie, zoals vandaag, wanneer partijbladen een bepaald gunstig nieuws in vedette zetten, en de, voor de tendenz die ze vertegenwoordigen, ongunstige berichten op de derde plaats brengen of soms geheel verzwijgen. We hoeven ook rekening te houden met een doorslaggevende factor bij perspublicaties: een soort automatische waarheidscontrole drukt op de berichtgeving door middel van de polemiek, die de journalist een grote zelfbeheersing oplegt. De polemiek was toen veel belangrijker dan nu: wie zich de luxe en de tijd kon permitteren om een dagblad te lezen, deed het grondig, las er meer dan één, en vooral... confronteerde. Ziedaar alvast zekere waarborgen.

Lijkt de pers van deze beperkte periode, om al deze redenen dus wel enigszins geprivilegieerd om als historiebron te dienen, dan moeten we terloops toch opmerken dat zowel voor het tijdperk dat haar onmiddellijk vooraf gaat als voor dat daarop volgend, de rol van het dagblad voor de historicus ten minste even belangrijk blijft.

Al wijst een ophefbarend document als Lebrocquy's ‘Souvenirs d'un ex-journaliste’ (waarachtige journalistieke avonturenroman) b.v. op de noodzakelijkheid van een meer dan verscherpte critische waakzaamheid voor het Hollands tijdvak, toch zal geen geschiedschrijver van de Belgische omwenteling de pers, die een zo groot aandeel had in de voorbereiding van deze revolutie als bron kunnen overslaan. De versnelde berichtgeving anderzijds met de geest voor sensatie die op de dagbladpers van onze twintigste eeuw een stempel van grotere oppervlakkigheid drukken, zullen ook niet verhinderen, dat voor alle toekomstige historische problemen die maar enigszins met de studie van de openbare opinie verwant zijn, de bladen geconsulteerd en geconfronteerd zullen moeten worden.

Voor sommigen nochtans zal het dagblad ondanks alles een onwetenschappelijke geschiedenisbron blijven. We willen hier de vraag in het midden laten of er wel of niet wezenlijke verschillen bestaan in de methodiek der geschiedvorsing, al naar gelang het behandelde tijdvak, maar lijkt het niet tamelijk naïef, dat velen zich niet kunnen ontdoen van het vooroordeel dat een geschre-

[p. 428]

ven bron altijd veel eerbiedwaardiger is of echter? Alsof zowel de regels van de uitwendige als van de interne historische kritiek niet met evenveel, zoniet met méér doeltreffendheid, van toepassing zijn op gedrukte documenten.

Anderen zullen wellicht - en terecht - opwerpen, dat hoe benaderend-volledig ook, de documentatie door het dagblad gegeven, ons slechts in kennis stelt van die zaken, die men aan de algemeenheid, kan of wenst prijs te geven en dat het ‘dessous de la question’, de soms geheime of verdoken beweegredenen, noodzakelijk onbekend moeten blijven aan de modernhistoricus, die al te uitsluitend op de persbron zou steunen.

Gewis, maar primo, zijn de ‘werkelijk ophefmakende historische onthullingen’ niet zo talrijk, en secundo: uit een dagblad valt er veel te halen, veel meer dan men op het eerste zicht geneigd is te geloven. Niet wat voor de journalist belangrijk schijnt is het daarom ook voor de historicus. Een doodgewone aankondiging, een voorvalletje uit de ‘faits divers’, een banale prijsopgave, twee regels commentaar bij een eerder onbelangrijke gebeurtenis: ze kunnen reeds een kostbare tip geven, die ons zal in staat stellen het tijdsbeeld beter aan te voelen en de waarheid van het verleden wat dichter te naderen.

Welk beter instrument is er inderdaad dan de pers, om een tijdsgeest weer te geven? Het is wel waar dat de pers die tijdsgeest helpt vormen en dit zowel door objectieve als door onware of tendentieuze berichtgeving.

Maar wordt haar rol als werktuig daardoor juist niet dubbel belangrijk? We citeren nogmaals Lucy Maynard Salmon: ‘For the historian is concerned not simply with the accounts of material events, he is equally interested in the interpretation of the spirit of a time or locality. This spirit is revealed both by the true and by the false accounts given by the press’. En als voorbeeld wordt aangehaald: ‘The numerous advertisements of patent medicines, for example, they were once announced as cures for every ill known to the body or the mind, are to the historian in themselves wilful attempts to deceive an ignorant public, and while obviously false they are records of the baser elements in men; of the proneness of the ignorant to grasp at straws; of the general lack of information in regard to hygiene, sanitation and the general welfare of the human body, and of right living; of the low standards of the press that lends itself to such advertising and of the standards of a community that tolerates such advertising in its press...’ Ook voor de grote ‘historische’ gebeurtenissen, is de blik van de tijdgenoot, ondanks alle subjectiviteit, dikwijls juister dan de gereconstrueerde werkelijkheid van de historicus.

De klassieke uitspraak ‘dat het de taak van de journalist is in het zand te schrijven’ is echter beslist juist, in zoverre, dat de doorsnee-lezer zich van de documentaire waarde van zijn dagblad totaal onbewust is. Vandaag hoeven wij ons b.v. geen illusies te maken over het aantal nog bestaande dagbladcollecties uit de vorige eeuw.

[p. 429]

Niet alleen zijn privaat-collecties, buiten die der uitgeverijen, quasi afwezig, of onvindbaar, in officiële instellingen en bibliotheken zijn ze eerder zeldzaam, moeilijk te consulteren, meestal ook onvolledig en dikwijls in slechte toestand. Dit geldt niet enkel voor de locale pers, die soms nog best bewaard bleef, maar ook voor de meest gelezen en toonaangevende nationale kranten. Zodat we die ongelooflijke situatie beleven dat een enig met de hand geschreven document, soms meer kans op historisch voortbestaan heeft dan een op duizenden exemplaren verspreid druksel. Daarin ligt zeker een les voor de toekomst.

En nochtans, dagbladverzamelaars heeft ons land wel gehad. Op een bepaald ogenblik maakte deze liefhebberij, - het midden houdend tussen het geduld van de postzegelverzamelaar en de passie van de sigarenbandjescollectionneur, - zelfs wat furore.

Een schitterende illustratie van de hoogst oppervlakkige bedoelingen van deze verzamelaars, vormt de brochure door G. De Breyne-Dubois in 1881 te Brussel uitgegeven (na oorspronkelijk in ‘Le Journal de Bruges’ verschenen te zijn) ‘Ce qu'il y a dans une collection de journaux?’ Wat te denken b.v. van de tekst: ‘Aussi je m'incline avec autant de respect que d'incompétence, devant tout un paquet de ces journaux, que j'ai receuillis presque tous à Paris, non pas pour les lire, encore moins pour tâcher de les comprendre, mais par amour de la collection...’ En in een andere brochure van 1901 daterend en getiteld ‘Pressophilie: causerie sur les Vieilles Gazettes’ door J.B. Vervliet. ‘président du Cercle Presso-Philatélique (sic!) d'Anvers’ lezen we: ‘C'est en Belgique que relativement parlant on trouvele plus grand nombre de pressophiles. C'est aussi en notre pays - à Anvers notamment - qu'existe la seule société connue de collectionneurs de journaux... Nous devons à la vérité de dire que le ‘Cercle Presso-Philatélique d'Anvers, fondé en 1892, n'est que le deuxième en date, ayant été précédé par le “Cercle Belge des Collectionneurs de journaux” créé à Bruxelles en 1890’, maar voegt hij er met klaarblijkend genoegen aan toe ‘décédé après quelques années d'existence’.

Dat de bedoelingen van deze onder elkaar wedijverende verzamelaars meestal ver van het vormen van historische documentatie verwijderd waren hoeft zeker niet betoogd. Dit zou minder erg zijn, indien hun verzamelingen waren bewaard gebleven, maar de meeste schijnen wel het gemene lot van vele privaat-collecties te hebben gedeeld: vroeg of laat vergeten te worden of spoorloos te verdwijnen.

Hoe paradoxaal het ook klinken mag, om het standpunt van de geschiedkundige waarde van dagbladen bij ons terug te vinden, moeten we heel wat hoger opklimmen dan het voorbije eeuweinde.

Zo is de betekenis van een André Warzée als voorloper op dit terrein zeker niet te miskennen.

In zijn ‘Essai historique et critique sur les journaux belges’, een zeer belangrijk historisch document, in 1845 gelijktijdig te Gent en te Brussel

[p. 430]

uitgegeven, schreef hij o.a. ‘Les journaux sont cependant très utiles pour l'histoire, et, comme le dit l'auteur d'un article inséré dans la “Revue Britannique” (mai 1839) le Moniteur universel est encore la meilleure histoire de la révolution française’. Hij vestigt er de aandacht op hoe een Thiers en een Mignet b.v. reeds het groot nut van deze documentatie inzagen voor hun geschiedkundige werken. Met spijt stelt hij verder vast: ‘les collectionneurs d'anciens journaux sont en général, plus rares que certains manuscrits; il est même difficile de rencontrer des exemplaires complets de ceux publiés de nos jours;...’ en terwijl hij aan de openbare bibliotheken al vast de goede raad geeft zich op al de bestaande dagbladen te abonneren, tracht hij met zijn werk, een critische analyse en bibliografie van de pers uit zijn tijd, reeds te redden wat er te redden valt.

Weinigen hebben in de door Warzée aangegeven richting verder gewerkt. Het is zelfs gewaagd namen te noemen. Vermelden we nochtans: Ulysse Capitaine's ‘Recherches Historiques et Bibliographiques sur les journaux et les écrits périodiques liégeois’, een ‘Journal-Catalogue: liste de journaux antérieurs à 1831’ van A. Berrewaerts, het heel wat recentere ‘De Katholieke Dagbladpers te Antwerpen’ van Fl. Prims en de twee historisch zeer interessante bijdragen van R. Merecy ‘De Antwerpsche pers onder het Fransch Regiem’ en ‘De Antwerpsche pers onder het Vereenigd Koninkrijk’. Meldenswaard is ook de documentatie aangelegd door de Algemene Belgische Persbond en de pogingen in zekere universiteitsseminaries om historische dagbladcollecties te verzamelen als practische werkinstrumenten of persdocumenten op microfilm vast te leggen.

Een laatste argument in dit pleidooi... Wat geeft ons, mensen van vandaag, tenslotte een zo duidelijk en levend overzicht van actuele toestanden en gebeurtenissen? Is het niet de krant, die bij uitstek die informatierol vervult? Is het niet een fictie te denken dat wij de wereldactualiteit werkelijk beleven? Komt ze in werkelijkheid niet tot ons door middel van het dagblad in geschreven of gesproken vorm? Want er is meer: juist door de confrontatie in één dagbladnummer zelf, van de meest uiteenlopende berichten, van die gebeurtenissen, die zich alle op bijna even zoveel verschillende plaatsen als niveau's voordoen, en die we daar naast elkaar geschikt terugvinden, worden die feiten onbewust in onze geest gecoördineerd.

Dàt geeft ons door dagelijkse herhaling die totaalindruk van onze tijd, doet ons ook de enorme complexiteit ervan inzien en doet, mits een minimum van kritische zin, in ons brein een verband ontstaan, tussen zaken, die bij eerste aanblik totaal verbandloos lijken. En is het dan niet logisch, dat waar het het nieuwsblad is dat ons inzicht geeft in de actuele werkelijkheid, het ook het middel moet zijn, dat ons een historische realiteit juist als het heden kan doen beleven? Daarom is het geen vloek voor de geschiedenis dat ze voor de hedendaagse periode zozeer op het dagblad is aangewezen. Hier wordt

[p. 431]

de historicus zoniet de geest, dan toch het oog van de tijdgenoot geschonken en meteen een werktuig dat niet enkel het ruw materiaal levert, maar ook reeds een niet onbelangrijk deel van de historische schepping zelf, verwezenlijkt.

De opinie- of informatiebladen, streng partijdig of bijna perfect neutraal, wat zijn ze anders dan de moderne annalen, met al de onloochenbare na-, maar ook de onbetwistbare voordelen, eigen aan die oeroude vorm van historiografie?

WIM GELDOLF