De Vlaamse Gids. Jaargang 35

[p. 743]

Prof. Frans van Kalken

BIJ het bereiken van de leeftijdsgrens, verlaat prof. Frans Van Kalken, definitief, de verschillende leerstoelen, die hij sinds meer dan veertig jaar aan de Vrije Universiteit van Brussel bezet.

Hiermee wordt een punt gezet achter een uiterst schitterende universitaire carrière, die buiten de activiteiten van het gewoon professoraat ook nog volgende bijzondere opdrachten omvatte: hoofdconservator van de Brusselse Universiteitsbibliotheek van 1923 tot 1929; voorzitter van de Faculteit van Wijsbegeerte en Letteren, van 1932 tot 1934; ten slotte, sinds de bevrijding tot op heden, voorzitter van de nog jonge Faculteit voor Sociale, Politieke en Economische Wetenschappen.

Dit academisch afscheid zal passend worden onderlijnd, tijdens een plechtigheid, voorbereid door het ‘Frans Van Kalken Comité’.

Het is niet onze bedoeling een zuiver biografisch artikel te wijden aan de gevierde. Enkele data zullen evenwel noodzakelijk blijken. We willen echter vooral trachten, door een greep persoonlijke herinneringen en beschouwingen, de historicus, de professor en de mens Van Kalken, zoals zijn studenten hem hebben leren kennen en waarderen, voor de geest te roepen. We moeten ons hierbij verontschuldigen voor onze eigen jeugd, die oorzaak is, dat we de gevierde, slechts tijdens de allerlaatste jaren aan het werk konden zien en geen ooggetuige waren van de vele vroegere glansmomenten uit zijn lange universitaire en wetenschappelijke loopbaan.

Frans Van Kalken werd geboren te Anderlecht op 3 Juli 1881. Vader Van Kalken was Nederlander; bestuurslid van het Willemsfonds te Brussel, was hij in 1878 de eerste onderwijzer die door burgemeester K. Buls benoemd werd, in de toen opgerichte Vlaamse klassen. Prima leerkracht, ijverde vader Van Kalken voor verbetering van het peil der jeugdliteratuur en verwierf vooral naam als auteur van een destijds zeer geapprecieerde serie Nederlandse leesboeken. De jonge Frans Van Kalken, van zijn kant, voelde zich spoedig aangetrokken tot de studie van het verleden: de toekomstige specialist in de hedendaagse geschiedenis, scheen toen een bijzondere voorliefde te koesteren voor... de voorhistorie en de archeologie! Het is slechts veel later, dat prof. Frans Van Kalken, op zijn bekende humoristische wijze zou verklaren dat de geschiedenis slechts interessant begint te worden van 1789 af. Drie jaar nadat hij tot speciaal doctor in de Geschiedenis promoveerde, begon Frans Van Kalken, in 1910, zijn professorale carrière aan de V.U.B., als titularis van een cursus over de Nederlandse rechts- en administratietaal. Het jaar daarop kon hij reeds met een vrije cursus beginnen over de Belgische Geschiedenis van 1814 tot 1839, een periode uit onze geschiedenis, die prof. Van Kalken nauw aan 't hart ligt: het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden en zijn instellingen, de groeiende oppositie in het Zuiden tegen het autoritair regime van koning

[p. 744]

Willem, de verschillende fasen der nationale revolutie van 1830 en haar hoofdfiguren, de reacties op de orangistische drijverijen en de bloeitijd van het unionisme, het zijn alle even zovele kleine, maar werkelijk levende historische tableau's, die hij voor zijn studenten weet te tekenen met de juiste kleur en het goedgekozen detail.

Al te veel historici, van vandaag, zijn nog slechts ‘des érudits’, geleerden van onbetwistbaar groot formaat, die echter de spijtige vergissing begaan te denken dat het volstaat een reeks documenten op steekkaarten te analyseren, te commentariëren en bij uitgave van onoverzichtelijke voetnoten te voorzien. Bij dit alles vergeten deze specialisten echter geschiedenis te schrijven, in een vlotte, verstaanbare en esthetisch genietbare taal. De niet-ingewijde verwacht, in de eerste plaats, van de geschiedschrijver, dat hij een verhaal zou leveren, dat hij zou vertellen ‘hoe het geweest is’, liefst in een sobere, maar toch verzorgde stijl. Daar vele hedendaagse historische publicaties meer gelijken op een telefooncodex, een Staatsblad of een ander droog administratief document, dan op een levend verhaal, wordt de moderne historicus bijna niet meer gelezen, hoogstens nog geraadpleegd.

Op die regel maakt prof. Van Kalken zeker een gelukkige uitzondering, want men kan zeggen dat hij in de eerste plaats gelezen wordt. Waar anderen misschien uitmunten in het schetsen van de instellingen of in het aantonen van de logische draad, die de feiten onderling verbindt, is en blijft Van Kalken bij uitstek de man, die een tijdsbeeld kan oproepen, met het talent van een literator, de kleuren van een Breugeliaans palet, doch ook met de steeds kritische blik van de rashistoricus, die geen blad voor de mond neemt en ook bij de grootste figuren, de onbetwistbaar zwakke plek weet bloot te leggen.

Een andere verdienste van prof. Van Kalken, is dat hij zich resoluut op de studie van de tot nog toe verwaarloosde hedendaagse geschiedenis heeft toegelegd, en gebroken heeft met de traditie, die wil dat men, uit objectiviteitsbetrachting, slechts de historiek maakt van feiten en gebeurtenissen waarrond alle passies geluwd en waarvan alle hoofdfiguren verdwenen zijn, met het gevolg en het risico dat heel wat essentiële documenten samen met de, meestal zeer juiste en doordringende blik van de tijdgenoot, verloren gingen. Objectiviteit is ten slotte een geesteshouding, die men al of niet bezit, een oordeelsformulering, waaraan de minder of meer verre afstand in de tijd, weinig veranderen kan. Die allernoodzakelijkste deugd voor een historicus, bezit prof. Frans Van Kalken, echter wel in hoge mate. Wie daaraan twijfelt leze de buitengewoon knappe synthese, die hij wijdde aan het politieke leven in ons land tussen de twee wereldoorlogen. Zijn oordeel is veelal raak. Talrijk zijn zijn gedurfde en van onafhankelijkheidszin getuigende uitspraken. Als vrijzinnige zal hij de verdiensten van een katholiek staatsman steeds volkomen weten te waarderen; als overtuigd liberaal blijft de vriend van wijlen E. Vandervelde geenszins blind voor de zwakke zijden van een te ver doorgedreven individualisme. En hij die menig oud-minister en zoveel andere politieke figuren onder zijn oud-

[p. 745]

studenten telt, - zelf zou hem ook al eens een ministerportefeuille zijn aangeboden, volgens zekere beweringen, - weet beter dan wie ook de in de politieke arena gebruikte argumentatie naar haar juiste waarde te schatten. We denken hierbij onwillekeurig aan zijn lapidaire boutade: ‘En politique il faut toujours un minimum de mauvaise foi’ en de verwonderde gelaatsuitdrukking van de nog naïeve student tot wie het gericht was.

Met zijn studenten was hij trouwens steeds intiem en direct in de omgang. Zijn moppen van historische aard (ook de andere) hebben hem bij sommige pedante zuurkijkers, wel eens de slechte reputatie bezorgd van ‘historien historisant’. Nochtans is hij het, die ons heeft doen aanvoelen welke rol het persoonlijke, ja zelfs het toevallige in de geschiedenis kan spelen; die ons getoond heeft, dat naast de grote politieke, sociale en economische stromingen, die het algemeen schema van een bepaalde periode vormen, de louter individuele, de menselijke factor, soms een hoogst belangrijke en niet te verwaarlozen invloed heeft op het verloop der gebeurtenissen.

Zo hij ons enkel dàt had bijgebracht, dan zou dit reeds meer dan volstaan, om onze dankbaarheid tegenover hem te rechtvaardigen, maar hij leerde ons ook de, ietwat speciale, techniek van het vorsen op dat glibberig terrein van de hedendaagse historie; hij leerde ons daar ‘de travailler un peu en tirailleur’ zoals hij dat noemde: gebruik te maken van alle mogelijke en onverwachte documentatiemiddelen, zonder evenwel ooit zijn zin voor critiek en zijn ‘bon sens’ te sparen.

Lid van de Koninklijke Academie van België, in 1946 nog bekroond met de vijfjaarlijkse ‘Ernest Discailles-Prijs’, na reeds in 1926 de ‘Eugène Lameere-Prijs’ te hebben weggekaapt, geniet prof. Van Kalken, ook buiten onze grenzen, een gevestigde faam: doctor honoris causa van de universiteiten van Montpellier en Clermont-Ferrand, is hij ook een van de weinige hedendaagse Belgische historici, waarvan de naam gekend is over de Oceaan en dan voornamelijk in de States; tevens corresponderend lid van de Nationale Academie voor Geschiedenis der Argentijnse republiek, vervulde hij meermaals een belangrijke taak op internationale historische congressen en bijeenkomsten.

Zijn onafhankelijke houding tegenover zekere, al te radicale U.N.E.S.C.O.-‘hervormers’, der geschiedenis ligt nog vers in ons geheugen. Terecht verdedigde prof. Van Kalken, op dat punt, zijn stelling, dat zo het onderwijs in de geschiedenis zeker dient aangepast en gezuiverd van alle chauvinistische tendenzen, en meer de nadruk dient gelegd op de culturele bloeipunten dan op de wapenfeiten, zulke opvatting geenszins mag leiden onder voorwendsel van humanitaire of welke andere verheven beweegredenen ook, tot een systematische misvorming van de geschiedkundige waarheid en een degradatie van de historische wetenschap: ‘Il ne faut pas faire d'une science honorable et honnête, qui a une fin en soi, un mécanisme de propagande, si généreux soit-il’ En waar zaken op het spel staan, die hem even heilig zijn als de individuele

[p. 746]

vrijheid zelf, wordt prof. Van Kalken een welsprekend en welbespraakt kamper, die in de voorste gelederen strijdt.

Veel zouden we nog kunnen zeggen over zijn verschijning, zijn joviaal uiterlijk; over de conférencier en journalist, die op het vulgariserend terrein, de hoogleraar harmonisch aanvult, maar we willen deze beschouwingen besluiten met de hoop uit te drukken dat het einde van prof. Van Kalken's academische loopbaan, niet het eindpunt van zijn wetenschappelijke en publicistische arbeid zal zijn. Nog zeer vele gelukkige levensjaren wensen wij hem. We geven hem vooral de verzekering dat hij steeds zal kunnen blijven rekenen op de genegenheid en de erkentelijkheid van zijn duizenden oud-studenten, ook die uit het Vlaamse land.

WIM GELDOLF