De Vlaamse Gids. Jaargang 35

[p. 609]

Mina Kruseman
Het leven van een Hollandse feministe in Brussel

VOOR de tegenwoordige generatie zal de naam Mina Kruseman niet veel meer betekenen. Op zijn hoogst heeft men een vage herinnering bewaard aan een vrouw die in de dagen onzer grootouders veel beroering wist te verwekken in Holland's kalme dreven. Populariteit duurt vaak maar kort. Reeds bij haar leven was Mina Kruseman een vergeten, schier legendarische figuur geworden, en het zal menigeen verbaasd hebben toen in 1922 de couranten in een berichtje van drie regels meldden dat zij te Parijs, 83 jaar oud, in zeer behoeftige omstandigheden gestorven was. Haar boeken rusten in vergetelheid op de planken der bibliotheken, en zij zelf rust... ja, waar? We weten het niet eens, waarschijnlijk op een Parijs kerkhof.

Toch is dit wel jammer, want als men zich de moeite getroost die drie delen door te lezen waarin zij haar leven beschrijft, samengesteld uit de brieven die zij in de jaren harer activiteit aan allerlei personen, familieleden, kunstenaars geschreven heeft, zal men tot de ontdekking komen met een vrouw te doen te hebben, die de kunst van schrijven wel verstond, en die haar veelbewogen leven, haar loopbaan als zangeres, haar verblijf in Brussel, haar kunstreis naar Amerika, haar reis naar Italië met haar audiëntie bij de Paus, haar strijd voor de verbetering van de positie der ongehuwde vrouw en haar vriendschap - later vijandschap - met Multatuli op een boeiende, geestige, soms sarcastische wijze weet te vertellen. Het is vooral haar briefwisseling met Multatuli, die ook in onze dagen nog waard is gekend te worden, al wat er gebeurd is in de tijd dat zij ervoor ijverde, een opvoering van Vorstenschool tot stand te brengen, waarin zij geslaagd is, maar wat ook de oorzaak werd van de verwijdering tussen haar en Ed. Douwes Dekker.

Mina Kruseman, dochter van generaal Kruseman, was een zeer strijdlustige, impulsieve natuur. Onrecht jegens haarzelf of anderen begaan, kon zij niet dulden, en voor een zaak die haar belangstelling had, bleef zij vechten tot zij gewonnen had - of zich overwonnen moest verklaren. Er is, helaas, veel onrecht in de wereld, en wie zich in het kunstenaarsleven waagt, of op andere wijze aan de publieke weg timmert, zal dit meer nog ondervinden dan een ander, wiens leven langs lijnen van geleidelijkheid verglijdt. Zodat Mina Kruseman's leven een aaneenschakeling is geweest van allerhande conflicten en ruzies. We moeten daarbij in aanmerking nemen dat ze zich ook wel eens druk maakte voor zaken die niet zo uitermate belangrijk waren.

Zij bezat ‘les défauts de ses qualités’, overschatte zichzelf soms, kon geen critiek verdragen, wat tot gevolg had dat zij naast veel verering - vooral van de zijde der vrouwen, wier kampioene zij was - even fel gehaat werd en met heel de letterkundige en journalistieke wereld van Holland overhoop lag.

[p. 610]

Daarbij verkeerde zij in de mening dat iedereen er in het bijzonder op uit was om haar, Mina Kruseman, het leven zuur te maken.

De Brusselse tijd van Mina Kruseman begint in 1861. Zij was naar Brussel gegaan om zang- en pianolessen te volgen aan het Conservatorium. Zij had een goede stem en veel aanleg voor muziek, dus hoopte zij, na volbrachte studie, als beroepszangeres te kunnen optreden.

Aan het hoofd van het Conservatorium stond toen een zekere heer Fétis. De zanglessen kreeg Mina Kruseman van de leraar Cornélis. Deze had een eigenaardige manier van les geven. Uit zijn zangklasse koos hij twee of drie leerlingen, waaraan hij al zijn zorg besteedde, terwijl de overige er maar als toehoorsters bij zaten. Mina Kruseman, die niet tot de uitverkorenen behoorde, had dit een poosje aangezien en zich daarna bij de heer Fétis beklaagd dat zij geen vorderingen maakte, of liever, zij had geprobeerd dit te doen, want de directeur was niet thuis of hield zich niet thuis. Zij schreef hem dus een brief waarin zij hem om overplaatsing naar een andere zangklasse vroeg. Daar schenen echter bezwaren tegen te bestaan. Fétis wilde Cornélis niet afvallen.

‘Ik lig met het Conservatorium en toebehoren overhoop’, schrijft zij aan haar zusters in Holland, ‘en moet met hand en tand worstelen om het van een professeur te winnen, die volgens de wetten van de meerderheid gelijk, maar volgens die van de rechtvaardigheid ongelijk moet krijgen. Het is dan alweer een curieuse geschiedenis. Wij zullen zien. Ik weg of hij weg misschien. Als het zo ver mocht komen, dan ga ik er natuurlijk aan, dat is het recht van de meerderheid; maar met spreken en schrijven ben ik tot dusverre de winnende partij geweest’.

Zij wendt zich nogmaals tot Fétis en stelt hem een ultimatum: óf zij zal een andere leraar krijgen, óf zij verlaat het conservatorium. En zij neemt ook de partij op van haar klassegenoten die, even onfortuinlijk als zij, door de heer Cornélis over het hoofd gezien werden. ‘Er zijn veel meisjes op het Conservatorium die arm zijn, die ongelukkig zouden zijn als zij zich verplicht zagen het Conservatorium te verlaten, want zij zouden haar broodwinning verliezen, haar toekomst breken. Zij hebben gelijk te dulden en te zwijgen. Met mij is het anders. Ik ben evenmin rijk, maar mijn toekomst hangt niet af van de goedgunstigheid van een leraar. U kunt mijn verzoek weigeren en ik zal u niet meer lastig vallen. Ik zal me verplicht zien U te zeggen, ook namens mijn zuster, dat wij met goedvinden van mijn vader besloten hebben het Conservatorium te verlaten’.

En hiermede kwam het einde van Mina Kruseman's conservatoriumtijd. De heer Fétis hield voet bij stuk, viel zijn zangleraar niet af, en 11 Nov. 1862 schrijft Mina aan haar zusters: ‘Ik heb mijn oorlog met het Conservatorium uitgemaakt en het, omdat men mij geen andere klasse geven wilde, vaarwel gezegd’.

Nadat zij het Conservatorium verlaten had, studeerde Mina Kruseman op eigen gelegenheid verder, kreeg les van verschillende leraren en genoot van

[p. 611]

het Brusselse gezelschapsleven dier dagen. Zij reed paard, bezocht veel concerten, hoorde o.a. de befaamde violist Vieuxtemps en ging ook vaak naar de opera. Bij een van die operabezoeken kwam zij natuurlijk weer in een conflict terecht, al moet erkend worden dat haar optreden in dit geval alleszins gerechtvaardigd was.

Het gebeurde bij een operavoorstelling waarin een zangeres moest debuteren. Van het succes dat zij hierbij oogstte hing het af of zij al of niet als vaste kracht aangenomen zou worden. Om de een of andere onbekende reden was de helft van het publiek vóór de zangeres, de andere helft tegen haar. Met oorverdovend applaus en schel gefluit bekampten de twee partijen elkaar en beletten de voortgang van het stuk. De atmosfeer in de zaal was zó onrustig, het publiek dusdanig rumoerig, dat de ongelukkige debutante op het toneel flauw viel.

En Mina Kruseman vertelt: ‘Ik herinner mij niet ooit zo verontwaardigd te zijn geweest als die avond. Ik had dezelfde zangeres de vorige avond als Rosine in de Barbier horen toejuichen dat het theater er van sidderde, en nu, juist 24 uur later, werd zij beledigd door dat zelfde publiek. Eerst was ik zo verwonderd dat ik niets zei, toen vroeg ik aan allen die om mij zaten: “Waarom? - Waarom? Maar zeg mij dan waarom!” Niemand antwoordde; daar viel mijn oog op een van die dandies die fluiten wilde; met één klap sloeg ik hem het fluitje uit de mond. “Hoe durft u fluiten! U die van muziek niet meer weet dan mijn kat!” De consternatie was zo groot, dat mijn gehele omgeving niet meer gefloten heeft’.

Bij een andere gelegenheid woonde Mina Kruseman een opvoering bij van Gounod's opera Faust. Allermerkwaardigst is de critiek die zij uitoefent, op de tekst namelijk, want over de muziek laat zij zich niet uit.

‘... En verbeeld u dat ik in dat stuk niet genoeg “amour” vind, terwijl de algemene klacht is dat er juist zoveel amour in zit, dat het om die reden eigenlijk geen stuk voor jonge meisjes is. Dat moesten de mensen eens horen. Nu. zij horen het niet, maar oordeelt gij intussen eens of ik toch niet een weinig gelijk heb. Martha houdt zó veel van haar man dat zij hem remplaceren wil, al was het door de duivel in persoon; Marguerite houdt zó veel van Siebel, dat zij zijn ruiker in de tuin werpt om sieraden waarmee zij zich opschikt, zonder zelfs te weten van wie ze komen of voor wie ze bestemd zijn; Faust zó veel van Marguerite dat hij haar in de steek laat; de broer zó veel van de zuster dat hij haar vervloekt, en de moeder zó veel van haar kind dat zij het vermoordt. En dat alles eindigt op een hemelvaart! Ik heb er zeker het fijne niet van begrepen, anders vat ik niet waar de moraal ergens zit, die toch zeker ook een duit in het zakje heeft geworpen’.

In 1866 is Mina Kruseman zo ver met haar studie gevorderd dat zij schrijven kan: ‘Gij weet dat ik de laatste jaren geheel aan de studie der muziek heb toegewijd met het plan om later een broodwinning te maken van hetgeen eerst slechts een amusement voor mij was. Ik heb het nu, geloof ik, ver genoeg

[p. 612]

gebracht in mijn vak om mijn doel te kunnen bereiken en zonder aarzelen een loopbaan in te treden welke mij, hoop ik, goed door de wereld zal helpen’.

En nu breekt een drukke tijd voor haar aan. Weldra zit zij volop in het Brusselse muzikale leven, zingt op concerten, op muziekavonden bij particulieren, op liefdadigheidsuitvoeringen, geeft lessen en is in allerlei muziek- en concertkwesties gewikkeld. Dit leven vol activiteit en spanning is echt naar haar zin. ‘Wij scharrelen hier uitstekend het leven door, zonder cavaliers. In ons vrije Brussel komt men haast nog beter terecht zonder protectie dan met. Want als men alleen is rekent een ieder het zich tot plicht u voort te helpen, grotendeels uit nieuwsgierigheid of iets dergelijks, om het even. Men komt er intussen maar.’

Om zich in haar vak verder te bekwamen besloot Mina Kruseman naar Parijs te gaan, om daar de laatste hand aan haar muzikale opleiding te leggen, ‘niet zo zeer voor mijzelf, als wel voor de mensen die over het algemeen zulk een belachelijke eerbied voor Parijs hebben, dat voor hen niets deugt dan hetgeen daar vandaan komt’.

Een uitnodiging van haar zwager Van Deventer om naar Soerabaya te komen wijst zij om die reden van de hand. ‘Gij zult deze plannen zeker onwelvoeglijk of minstens excentriek of dwaas vinden, maar wat wilt ge met een vrouw aanvangen die niet trouwen wil en niet de minste roeping gevoelt tot het opvoeden van kinderen of het bestieren ener huishouding? Zij is déclassée van het ogenblik af dat zij met zulk een bekentenis voor de dag durft komen. En nu ik eenmaal tot deze déclassées behoor, och, laat mij nu maar zingen om verder door de wereld te komen, dat is toch het enige waar ik op de duur van houd’

Toch is, in weerwil van haar anti-huwelijksgezindheid, Mina Kruseman in Brussel verloofd geraakt. Maar het duurde niet lang, want zij zag bijtijds in dat het een vergissing was. Neen, de banden des huwelijks waren niets voor haar, die zelf erkende dat haar onafhankelijkheidsgeest haar grootste vijand was. Daarbij was zij afkerig van elke vorm van gezins- of familieleven, en was maar het liefst alleen. ‘Ik heb van jongs af het z.g. “familieleven” als een zedelijke moord beschouwd en hoe meer ik in de wereld rondgekeken heb, hoe beter ik begrepen heb dat mijn gevoel zuiver was en ik juist geoordeeld had in de tijd toen datzelfde familieleven mij verbood te zeggen wat ik dacht’.

Mina Kruseman trouwde dus niet en heeft in latere jaren alle huwelijksaanzoeken, en dat waren er heel wat, van de hand gewezen.

In 1870 vertrok zij dus naar Parijs en raadpleegde daar allereerst enige beroemde muziekprofessoren om hun oordeel over haar stem te weten. De geleerden waren het er over eens dat zij het meest geschikt was voor de opera. Zelf voelde zij daar niet veel voor; zij zou liever concertzangeres zijn gebleven. Toch besloot zij, al viel het haar zwaar, de operastudie aan te vatten. ‘Het toneel, 't is iets verschrikkelijks voor mij. Ik weet niet waarom, want ik ben nooit verlegen of vreesachtig geweest, en daar voel ik mij zó groot, zó links,

[p. 613]

zó beschaamd over mezelf, dat het is of ik armen en benen te veel heb en een hoofd dat niet van mij is’.

Zij kwam nu onder leiding van ‘Monsieur Cabel’, bekend en bekwaam zangleraar, met wie zij - hoe kan het anders - veel ruzie maakte, maar die haar, tussen de ruzies door, toch een degelijke opera-opleiding gaf, met haar de toen geliefde opera's van Rossini, Auber, Meyerbeer en Verdi instudeerde. Intussen was de Frans-Duitse oorlog uitgebroken en hield Mina langer in Parijs vast dan haar plan was geweest. Na veel wederwaardigheden keerde zij in September 1870 naar Brussel terug. Met ‘Monsieur Cabel’, die Parijs ontvlucht was, zette zij de lessen voort.

Mina Kruseman wilde echter haar vleugels uitslaan, en de mogelijkheid daartoe was voor een beginneling als zij in België niet groot. Het buitenland dus. Frankrijk leed evenwel nog te zeer onder de gevolgen van de oorlog om haar veel kansen te bieden. Een poging om in Holland een plaats in het muziekleven te veroveren faalde door de onwil van de Haagse muziekdictators Joh. Verhulst en Nicolai. De bestuurder van het Amsterdamse muziekgezelschap Felix Meritis, De Vos, wilde haar niet horen omdat hij haar niet kende, en kende haar niet omdat hij haar niet gehoord had. Een vicieuze cirkel dus. Het zou Mina Kruseman overigens weinig gebaat hebben, want de man was doof.

Restte nog Amerika, het jonge land. Wellicht zou dat een onbekende zangeres kansen bieden. Het toeval kwam Mina Kruseman te hulp. Zij kwam in aanraking met een familie die voornemens was naar Amerika te repatriëren en sloot zich daarbij aan.

Zo kwam er een einde aan Mina Kruseman's Brusselse periode. 8 Juli 1871 vertrok zij uit Liverpool, een nieuwe wereld en een nieuw leven tegemoet.

W.J.M. van VLIET