De Vlaamse Gids. Jaargang 35

[p. 605]

Peter Benoit te Harelbeke

NERGENS houdt men zo diep van Peter Benoit als te Harelbeke. Hij is er niet, hoe hoog gewaardeerd ook en bewonderd, de Meester, de baanbreker, de bezielde toondichter, de grote Vlaming, de officiële gevierde, wat hij in Antwerpen, Brussel, Gent of waar ook is. Te Harelbeke is hij ‘Onze Benoit’, hartelijk en gewoonweg: onze Benoit van het nederig geboorte-huisje, onze Benoit van de simpele omgang die hij zo innig met zijn volk onderhield wanneer hij in Harelbeke bij zijn tante Rosalie kwam uitrusten.

- Ik reis naar Vlaanderen!

Hoe uitgeput hij ook mocht zijn, hoe desperaat soms door de kleinzieligheid van de tegenstand waarmee men hem wilde kleinkrijgen, hoe vergald door het systematisch onbegrip... Ik reis naar Vlaanderen! was de zegekreet die hem losrukte uit al wat hem moreel omklemde, was de bevrijding, was het heropgloren van de nieuwe dag, en zoals Alfred Courtens hem heeft afgebeeld, zo ging hij naar Vlaanderen, naar Harelbeke, op zijn rhythmisch verende stap, los uit het hulsel van bekommernis, het hoofd opgeheven, de ogen naar de verte gericht, dààr waar de Leie vloeit.

Nergens waar men hem viert in dit herinneringsjaar, wanneer de toejuichingen voor zijn werk, voor zijn moreel streven als een storm opgaan, nergens hebben die toejuichingen dezelfde bezieling als in zijn geboorte-stad waar hij, als het ware, in familiekring gevierd wordt.

En dat familiegevoel is echt en gewettigd, want geen enkele der zuidvlamingen, der zuid-Westvlamingen die in Harelbeke, bij feestgelegenheid in drukke massa krioelen of op fiere marspas met hun vaandels in grote volksoptochten voor de ere-tribune voorbijtrekken, geen enkel van hen is niet door dichte of verre familiebanden met hem verwant.

Een merkwaardige, zeer doorwerkte studie van dr. J. Soete, uit Kortrijk, ‘De Voorouders van Peter Benoit’ speurt sporen op van Benoit's familie, zowel langs vaderlijke als moederlijke zijde, tot diep in de XVde eeuw. Hoe de familienaam van de zuid-Westvlamingen, die Benoit in Harelbeke vieren, ook moge klinken, toch wekt hij bij zijn voorouders wederklank.

Weze Peter Benoit voor allen de grote Vlaming, hier, voor ons is hij de zuivere zuid-Westvlaming, want zijn volk leefde en heeft zich rijkelijk vermenigvuldigd rond en om het Harelbeekse; in Izegem, Lendelede, Destelgem, Kortrijk, Beveren-aan-Leie, Wielsbeke... e.a.

De naam van Benoit komt reeds in vijftienhonderd voor, ‘Benoot’ gespeld, wat een eenvoudige uitleg geeft voor wat men, ten onrechte, een Franse spelling of uitspraak zou noemen. De dubbele oo klinkt immers in het Westvlaams als de Franse oi. De verkeerde spelling van een of andere niet zo nauwkeurige klerk, zoals het maar al te vaak gebeurde, heeft voor ‘Benoot’ Benoit geschreven en Benoit is geboekt gebleven.

[p. 606]

Alvoor het Benoot klonk, in veertienhonderd, schreef men Menoot, hetgeen in de welbekende letterverschuiving M tot B zijn oorsprong vindt. In heel de stam komt ook telkens de voornaam Petrus en Peter voor, en in vrouwelijke vorm Peternella.

De voorouders van Peter Benoit behoorden allen tot de begoede burgerlijke stand, hetzij als poorters, hetzij als grote grondeigenaars die hun eigen land bebouwden en rijke hofsteden bezaten.

Tot aan grootvader Petrus Benoit, die in Beveren-aan-Leie een grote hofstee bezat, is de weelde als een familiebezit gebleven. Met hem wordt de welstand afgetakeld. Zijn trots was het geweest zijn zonen te laten studeren. De een als griffier te Kortrijk, de ander als onderwijzer. Deze laatste was Peter's vader, die later sluismeester is geworden. Het beheer van de welvarende hofstee bleef aan de dochters over, die voor deze zware taak niet opgewassen waren: de hofstee verviel en ook de aloude familieweelde, al kwam grootvader Benoit nog altijd vóór met de korte broek der hoge burgers, de schoenen met zilveren gespen, de geborduurde vest en de hoge hoed.

De onderwijzer-sluismeester heeft het hard gehad om voor de opvoeding van zijn negen kinderen te zorgen, en het klonk als een ramp toen Peter Benoit verklaarde toondichter te willen worden. Toondichter is hij geworden en welke toondichter, maar tevens de armste aan geld en goed en de laatste naamdrager van zijn aloud geslacht.

Doch uit hem is de vonk gespat die al de Mennot's, Benoot's, Benoit's en vermenigvuldiging tot in de vergane eeuwen in het licht stellen.

_**_*

Nu heeft men aan Peter Benoit de ware rustplaats gegeven die zijn hart bevredigen kan.

Niet het praalgraf van Antwerpen, dat herinnert aan zijn moedig leven van strijder voor onze herwording, aan zijn bittere overwinning over onverschilligheid, tegenwerking en spot, zijn zegepralende overwinning over de schijndood van onze verwurgde Vlaamse kunst, doch in de wiegende vrede van het stadspark van Harelbeke.

Hoge, machtige, donkere beuken ruisen over en rond hem, vol windsymphonie en vogelzang; rozen geuren als een offerande, zwaluwen vlerken en een waterspiegel weerkaatst zijn beeld. Hij is dichtbij zijn nederig geboortehuisje van waar hij, als kind, de bomen hoorde ruisen van de naburige tuin van dat grote Herenhuis, dat nu Stadhuis geworden is. De Leiewind speelt in de zwijgende nachten en het kabbelen van het water komt tot hem.

Verder richt zich de St. Salvatorskerk op, waar zijn eerste muzikale ontboezemingen onder de kerkbeuken galmden, terwijl de Leie-schilder, Emile Claus, als kind, de orgel voor hem blies; en daar, naast de kerk, waarvan het diepingegraven puin er nog voor getuigt, rees, aan de Leie, het beroemd kasteel

[p. 607]

van Harelbeke op, door Liederick, eerste Forestier van Vlaanderen en voorvader van de eerste Graaf van Vlaanderen, Boudewijn de IJzeren, gebouwd. Aldaar prijkten zijn wapens, die de wapens van koning Clotharius van Frankrijk, mochten voeren wegens zijn huwelijk met Idonée, 's konings dochter.

De Leie zal Peter Benoit ook in stormnachten de aanval van de Noormannen en de kreet ‘Norge! Norge!’ van deernis doen sidderen, om de gruwelijke verwoesting van Harelbeke.

En wellicht, van boven op zijn arduinen voetstuk, ziet hij ook:

‘dwars door de velden, bijzonder langs de Westzijde, het dorpje Deselgem, met de bonte, ietwat verminkte ouderwetse kerktoren, de frisse en lachende woning van de vriend François Loquet, die u van verre reeds het minzaam Vlaams “Welgekomen” schijnt toe te roepen, alsmede een reusachtige in steen gebouwen en donkergeschilderde wind-en-stoommolen, waarvan de brede en sterk gespierde wieken zich, bij zachte windekens, langzaam en statig om en weer door de lucht bewegen en ons, als het ware, een lieflijk molenarinneliedje in het oor komen suizen.
Hoe verleidelijk moet dat liedje niet zijn!...
Maar anders is het gesteld, zoals wij het later ondervonden hebben, bij regen en hevig windgeloei. Alsdan verandert het gesuis in gedreun; het “zoete liedeken” wordt verdronken door “een episch verhaal”. Het is een gekreun en gezucht, als wilden de houten lenden van het stenen molenlijf zich van elkaar scheuren. De wind waait fel, en zijn sissende fluitjes spelen de rondedans. De molenwieken doorklieven, in cadans en op maat, de donkere wolken in hijgende draai, terwijl een zwaar dof gerommel ons door de hersenen dringt, zoals het pedaal van een diepe orgelpijptoon. Ah! dat is Magister Bassus, langs wiens brede klankgolvingen en onverschrokken tenuto het trillende, scherpe, superchromatisch windgehuil sist en zich door de ruimte slingert!...’
(Uit de Vlaamse Brieven van Peter Benoit)

Zo droomt Peter Benoit in Harelbeke, zijn altijd innig-beminde geboortegrond, waar hij, een jaar voor zijn overlijden nog eenmaal, de laatste maal, harterust zocht, daar ‘waar de torens van Bavichove, Beveren, Ooigem, Wielsbeke en Harelbeke hun klankliedjes in vrije contrapunt-schrijfwijze over de lichte Leiegolfjes laten drijven’. (Uit dezelfde brieven).

En dat men bij de onthulling van zijn standbeeld zijn Kindercantate ‘De Wereld in’ uitvoerde, getuigt van fijngevoeligheid. Niet de forse, de magistrale accoorden van zijn grote werken pasten bij dit feest, doch wel de heldere kinderstemmen, daar, waar als eerstgeborene van Petrus en Rosalie Monie eenmaal zijn wieg stond, waar de knaap zich ontwikkelde in zijn onvervalst Vlaams zijn; daar behoorde het toondichtersverhaal over het rijpen van

[p. 608]

zaadje, plantje, bloempje, vrucht, van Hem die ‘harten deed kloppen, geesten deed vonken ‘terwijl de sprietelende fonteinen ‘watertje, watertje gieten...’

Dit standbeeld van Peter Benoit, een topwerk van de geniale beeldhouwer Alfred Courtens, heeft ook harten doen kloppen, geesten doen vonken en tranen van ontroering doen glinsteren in de ogen van hen, die Peter Benoit levend hebben gekend; want levend stond hij daar toen het doek afviel: geen brons, geen herrijzenis, geen werk van koude kunst... maar bezield leven!

Er loopt door heel zijn wezen een geestelijke rilling, een lyrische stuwkracht die, of het ware, het beeld een stap vooruit duwt, op die rhythmische pas die hem eigen was.

‘Ik werp het dodenhulsel af!’

‘De mooie, gave hand houdt nog een slip van het hulsel vast, terwijl de andere de harp naast zich klemt, de nutteloos geworden harp: de zang van Vlaanderens grote Harpenaar, hoeft geen begeleiding meer, zijn zang welt nu vrij, ether en tijden door.

Aan zijn voet draagt hem een vrouw haar kind op, zoals eenmaal zijn onvergetelijke moeder hem aan de kunst opdroeg, met haar bezielde moederspraak.

Het hoofd richt zich luisterend op: om hem ruisen de golven van eigen liederen, het eigen Vlaamse lied, en zijn ogen, zijn zienders-ogen ontwaren boven en verder dan het alomliggende, en verrijzenis.

Daar staat hij nu, omlijst door hoge, donkere beuken: daar staat hij, bezield, en men zou uren en uren op hem kunnen blijven turen, in eredienst tot het zielslicht dat hem omgloort.

Alfred Courtens heeft niet een beeld gehouwen: zijn geniale kunst heeft in brons uitgedrukt het hoge, het edele, het Vlaamse bewustzijn van Peter Benoit.

24 Juni 1951

Caecilia E. VAN DE MOORTELE-AMEYE