De Vlaamse Gids. Jaargang 35

[p. 380]

Willem van Zuylen
Ervaringen van een 19e eeuws Hollands acteur in België

IN de winter van het jaar 1860 trad er in een der Brusselse schouwburgen een merkwaardig toneelgezelschap op, ‘De jeugdige Toneelisten van 's-Gravenhage’, dat, na in Holland met afwisselend succes te zijn opgetreden, nu zijn geluk in België kwam beproeven. De leider van het troepje was een zekere Verwoert uit Den Haag, de spelers waren zijn eigen drie kinderen en nog een drietal andere, waaronder een jongetje van een jaar of tien, Willem van Zuylen, van wie niemand vermoeden kon dat hij, kind van eenvoudige, onbemiddelde ouders, zich in de toekomst tot een talentvol en populair acteur zou ontwikkelen en zelfs nog directeur worden van het later zo befaamde gezelschap Legras, Van Zuylen en Haspels, dat het aandurfde, Multatuli's Vorstenschool ten tonele te brengen.

Ondanks zijn jeugdige leeftijd had de kleine Willem zijn toneeldebuut al enkele jaren achter de rug. In 1855 was hij namelijk in zijn geboortestad Den Haag opgetreden in een kinderballet en daarna overgegaan naar het troepje van Verwoert, een toneelspeler van de oude stempel, die de bijzondere gave en het eindeloze geduld had om zijn jonge spelertjes hun rollen bij te brengen en te leren spelen. Op aanraden van een meneer Dupré, inspeciënt van de Franse Opera, besloot Verwoert met zijn troepje naar België te gaan. Slechter raad had hij nimmer kunnen krijgen. Het gezelschap was in Brussel onbekend, geld om reclame te maken was er niet, zodat er voor bijna lege zalen gespeeld werd. Na drie of vier dagen moesten Verwoert en de zijnen het hotel verlaten, kwamen terecht in armoedige logementen en tenslotte hokten zij allen bijeen in een kleine kamer. Voor Verwoert en zijn vrouw waren dit angstige dagen. Want al trok de jeugd zich van de misère niet veel aan, hield de vrolijkheid er zelfs nog in, zij waren toch verantwoordelijk voor de hun toevertrouwde kinderen, die niet ver van het hongerlijden afstonden.

Op een avond hadden zij toevallig eens een volle zaal ter gelegenheid van de een of andere feestelijkheid, en de Brusselse élite vermaakte zich kostelijk met de éénactertjes, vaudevilles en kluchten die de kinderen vóór het voetlicht brachten en waarin de kleine Willem van Zuylen de rol van komiek vervulde. Verwoert en zijn vrouw waren zielsgelukkig - maar toen zij in de pauze de recette in ontvangst wilden nemen, had de eigenaar van de zaal daar beslag op gelegd. Hij wilde ook weleens betaald worden. Wat Verwoert ook te berde bracht en nog een paar dagen uitstel vroeg, 't mocht niet baten, de eigenaar stond op zijn stuk. Dan wendde een heer, die op een afstand een theaterbiljet had staan lezen, zich tot de eigenaar:

- Hoeveel is die man U schuldig?

- Zoveel frank, mijnheer.

- Ik zal U betalen!

[p. 381]

Dat was een uitkomst voor Verwoert. Hij had nu weer geld om de zaak voort te zetten. En - eerlijk man als hij was - heeft hij later alles terugbetaald.

Na dit gelukje volgden er weer weken van ellende, lege zalen, armoede, hongerlijden. Teneinde raad besloot Verwoert maar weer naar Holland terug te keren. Men was al druk aan het pakken, toen drie bekende Vlaamse acteurs, Rullaert, Gassee en Post bij Verwoert kwamen met het voorstel, gezamenlijk voorstellingen te geven. De kinderen zouden stukjes spelen, zij zouden voordrachten houden. Dat moest wel trekken, meenden zij.

Verwoert bedacht zich niet lang en nam het voorstel aan. 't Was een mogelijkheid tot verbetering. En zo werden er vrolijke avonden gegeven, met medewerking van volwassen acteurs. Werkelijk, het lukte. De zalen waren vol. Verwoert verdiende geld genoeg om al zijn schulden te betalen en behoorlijk in het onderhoud van zijn troep te voorzien. Bij de afscheidsvoorstelling was Willem van Zuylen de taak opgedragen, de redders openlijk dank en hulde te brengen. In het nastukje ‘Het kamertje van het Wasmeisje’ zong hij het volgende, wel wat kreupele, maar toch goedgemeende slotcouplet:

Hebt, broeders, dank, wier kunst en medepogen
Ons troost en raad en hulpe bracht.
Haast zullen wij weer België zijn onttogen,
Doch dankbaar wordt het steeds herdacht.

Enthousiaste bijval daverde door de zaal. Het gehele publiek stond op, en het regende op het toneel sinaasappelen ter ere van de jonge spelers die handen tekort kwamen om ze alle op te rapen. Plotseling zag Willem tussen de appelen iets wits naderbijvliegen, dat met een plof voor zijn voeten viel. Het was een papieren zak met schijfvormige voorwerpen. Vrolijk danste hij ermee naar Verwoert, die van uit het souffleurshok het lustig gedoe op het toneel gadesloeg. ‘Duiten, meester, duiten!’ riep hij, met de zak zwaaiend, en dan, bedenkend dat hij een tegenbeleefdheid diende te bewijzen, zette hij met al de kracht van zijn jongensstem het Wilhelmus van Nassauen in.

Achteraf bleken het geen duiten te zijn, maar chocolaadjes, en niet eens van de allerbeste kwaliteit.

In die jaren was de Belgische toneelspeler Victor Driessens een zeer geziene persoonlijkheid in de toneelwereld van zijn vaderland en Nederland. In Rotterdam speelde hij gastrollen bij het gezelschap Breede en Valois, later, in Antwerpen, was hij met Frans van Doeselaere directeur van de Bouffe Anversois. Van hem zeiden zijn tijdgenoten: ‘Nu is er een man gekomen die komedie speelt, en toch spreekt als 'n gewoon mens’. Wat in die dagen van gezwollen rhetoriek 'n hele bijzonderheid was.

Op aanbeveling van de oude heer Verwoert bezorgde Driessens Willem van Zuylen een kleine rol, nl. die van Jaquinet in het drama Paillas van d'Ennery.

[p. 382]

Van Driessens heeft Willem van Zuylen geleerd wat toneelspelen is. Totnogtoe had hij van de kunst maar weinig begrepen en gevoeld. Maar toen hij Driessens zag en hoorde, werd het hem duidelijk wat hij doen moest en wat in de toekomst zijn ideaal moest zijn. Driessens heeft Van Zuylen gemaakt tot wat hij later geworden is en nimmer heeft deze vergeten wat hij aan die eminente man te danken had. Zijn portret hing in zijn studeerkamer en nooit kreeg hij een krans, of hij hing hem om Driessens beeltenis. En als Van Zuylen, als piepjong acteurtje, zó onder de indruk van zijn eigen spel kwam dat hij bij een hevig dramatische scène echte tranen stortte en daar wat verlegen onder was, zei Driessens: ‘Grais maor, jong, grais maor, da mo'k just hebbe’.

Wat later nodigde Driessens Van Zuylen uit, bij hem in zijn Antwerps gezelschap te komen spelen. Na wat onderhandelen gaven Willems ouders - hij was pas zestien jaar - hun toestemming, en de acteur-in-de-dop ondernam de reis naar de Scheldestad. Enkele dagen na zijn aankomst kon hij al aan het werk gaan. Het répertoire van de Bouffe bestond uit vaudevilles, Franse operettes en voordrachten. Willems voornaamste collega's waren de Franse komieken, Berleur en Duchateau, de Vlaamse acteur Frans van Doeselaere, mevrouw Verstraete-Laquet en als curiosum een eenbenige danser. Bij zijn eerste optreden in de operettes ‘Zo zot als een mus’ en ‘Het vrouwtje zonder weerga’ had Van Zuylen nogal succes, bij volgende voorstellingen werd dit succes groter en spoedig was ‘de jonge Hollander’ een der meest gewaardeerde krachten van het gezelschap. Met Driessens werden in de buitensteden drama's gespeeld, waarin Willem figureerde en dienst deed als requisiteur.

Maar helaas, het liep weer mis, er werd geen geld verdiend. Zes maanden nadat hij in Antwerpen gekomen was, stond Van Zuylen weer zonder geld op straat. De Bouffe Anversois was door gebrek aan contanten overleden. Dus zag Willem zich genoodzaakt buiten het toneel zijn kost te verdienen. De toneelkapper Jambroes, mede-slachtoffer, verstond de kunst van albatrospennen sigarenpijpjes te maken. Willem liep hiermee de koffiehuizen af om ze aan de man te brengen. En de veelbelovende jonge auteur, ‘de jonge Hollander’, was pijpenleurder geworden.

Enkele weken later maakte Van Zuylen kennis met een man die ‘opkoper van beschadigde goederen’ van zijn beroep was. Hij zocht een ‘intelligent jongmens’ als wederverkoper en Willem vond zichzelf intelligent genoeg om voor het baantje in aanmerking te komen. Bovendien leverde het meer winst op dan de pijpennegotie. Hij trok er dus op uit met chocolade, snoepgoed en omslagdoekjes. De chocolade en het snoepgoed verkocht hij, de omslagdoekjes werden verloot. Ze waren nogal prijzig, twee franc per stuk (!) Daarom maakte hij lootjes, vier voor elke doek, die hij in de kroegen voor een halve franc per stuk verkocht. De vier aandeelhouders gooiden met dobbelstenen en wie de meeste ogen wierp had een doek. Dat ging wel goed. Soms maakte Willem een aardig daggeld en zijn patroon was tevreden, vond dat zijn wederverkoper een geweldige aanleg voor de handel had.

[p. 383]

Maar Willem van Zuylen liep intussen te peinzen hoe hij weer aan het toneel zou kunnen komen. Hij was nu eenmaal acteur van zijn vak en geen marskamer. Moegepeinsd besloot hij maar weer naar Rotterdam terug te keren. Maar hoe er te komen? Geld om de reis te betalen had hij niet. Gelukkig kwam er uitkomst. De stuurman van het schip De Telegraaf, dat de dienst Antwerpen - Rotterdam onderhield, was een kennis van Willem, die hem weleens een vrijkaartje gegeven had. Hij wist hem aan boord te smokkelen, en zo, als verstekeling, verborgen in een sloep, bereikte Willem van Zuylen, na een ongemakkelijke reis van veertien uren, Rotterdam, om daar het gevecht met de Muze te hervatten.

W.J.M. VAN VLIET