De Vlaamse Gids. Jaargang 33

[p. 467]

De coloribus est disputandum

Nous pouvons pardonner à des hommes et nous le devons - comme par ailleurs la société a le droit et le devoir de se défendre - nous ne pouvons pas pardonner à des institutions, des systèmes qui donnent le pas aux instincts devant le coeur et la raison. Et c'est pourquoi nous ne devons pas oublier.
GERDA VAN DEN KERCHOVE in ‘Et cependant je veux vivre!’ nà haar terugkeer uit het kamp Ravensbrück.

ER is haast geen mijner vrienden en kennissen, die in het antinazistisch kamp hebben gestaan, of zij hebben ten gunste van een of ander ‘zwarte’, die na de Bevrijding in een moeilijk parket was geraakt, 't zij démarches ondernomen bij den auditeur, 't zij een getuigenis afgelegd vóór den krijgsraad, 't zij een genadeverzoek medeonderteekend. Dit zijn daden van elementaire caritate, die op het kapitel van één der Werken van Barmhartigheid kunnen geboekt worden. Het zijn ook correctieven op de vonnissen van moeder Justitia, correctieven die deze, vaak lukrake, empiristische of onmeedogende vonnissen ten zeerste behoefden.

Maar geen enkele onder de brave lui liet zich bij zijn tussenkomst een moment leiden door de overweging, dat, in den grond, de collaboratie, in een van zijn menigvuldige aspecten, wellicht eenige moreele rechtvaardiging zou kunnen doen gelden. Dit hebben de beneficiënten der interventies niet steeds begrepen... Ik ken het leerrijk geval, dat een persoon, die een eminente rol in den Weerstand had gespeeld en de invrijheidstelling van een ‘zwarte’ had bekomen, door dezen in volgende bewoordingen werd ‘bedankt’: ‘Wat 'n rotte boel, nietwaar, dat Belgiekske!?..’ De kwibus besefte niet eens dat het alleen medelijden met zijn kinderen, en niet verholen sympathie voor zijn politieke dwaling was, die voor hem de redding had beteekend!

In zekeren zin kan Walschaps Zwart en Wit als een breed opgevat Correctief met litteraire middelen beschouwd worden. Was het enkel dàt, dan zou de lezer dit werk met onvermengde sympathie begroeten en zich vermoedelijk niet eens afvragen of dit boek als kunstwerk, al of niet bijzonder geslaagd is - het bevat, zooals de meeste van Walschaps romans, naast ‘sterke bladzijden’ ook plotse, haast onbegrijpelijke inzinkingen...

Maar Zwart en Wit bevat daarenboven nog een andere beteekenis, die gewichtige bedenkingen doet oprijzen.

In de toelichting door den uitgever op het kaft verstrekt, vernemen wij dat de auteur steeds van mening was, ‘dat de kunstenaar actief en strijdbaar met zijn tijd moet meeleven in plaats van zich op te sluiten in de ivoren toren’. Verder dat deze roman beoogt: ‘een objectief relaas van de algemeene geesteshouding in 1940-1944 in een klein dorp onder Duitse bezetting’ te

[p. 468]

geven. Wij zelve onderlijnden de twee kwalificatieven: ‘strijdbaar’ en ‘objectief’. Wij bedoelen hiermede geenszins dat tusschen beide een onverzoenlijke antinomie zou bestaan; maar het hoeft geen uitvoerig betoog dat de ‘strijdbaarheid’ precies de ‘objectiviteit’ wel niet zal bevorderen. De objectiviteit van het verhaal zou, althans steeds de toelichting, gewaarborgd zijn door het feit dat de schrijver ‘het verhaal niet verzonnen heeft, maar samengesteld uit concrete gegevens uit de werkelijkheid’.

Zelfs een roman-fleuve zou niet al de gevallen van collaboratie of weerstand in haar bedding kunnen opnemen. Walschap was dus wel genoodzaakt een keuze te doen. En deze keuze moest het bewijs van zijn objectiviteit leveren. Ik kan mij waarachtig niet aan den indruk onttrekken, dat de auteur, bij de opstelling van zijn ‘witte’ en ‘zwarte’ pionnen, te werk is gegaan als een redacteur van schaakproblemen, die op voorhand weet welke partij hij de overwinning zal toebedeelen en dat - om in de termen van mijn metafoor te blijven - hij er op uit was zijn ‘spel’ tot een ‘pat’ of ‘partie-remise’ te voeren.

Wij worden in dat vermoeden nog gesterkt, door de bijdrage, die Gerard Walschap in September '48 in het Nieuw Vlaams Tijdschrift publiceerde en waar o.m. te lezen valt: ‘En terwijl ik... (hier volgt dan een scatologische term, dien wij ons veroorloven te vervangen door: “mijn misprijzen uitdruk”) zal ik daarbij grimassen maken tegen iedereen. Tegen de weerstanders en de zwarten, tegen Stalin en Truman, enz...’ Volgt dan een lange opsomming, die terecht besluit met: ‘ik bedoel alles’!...

Deze uitlating spiegelt vrij goed een mentaliteit weer, die zeer verspreid is in ons volk: de mentaliteit van: ‘de ééne is al niet beter dan de andere’ of ‘steek ze maar allemaal in denzelfden zak...!’ een mentaliteit, die men voor het nec-plus-ultra van het non-conformisme houdt; maar die in waarheid, de uitdrukking is van een zeer simplistisch, zeer naïef, zeer banaal en demagogisch conformisme. Het ‘standpunt van Sirius’ (ik bedoel de ster - niet den litterairen redacteur van De Standaard!) lijkt natuurlijk zeer verheven, zeer ‘objectief’! Men is au-dessus de la mêlée!... En hier wil ik terloops een leerzame anecdote vertellen. Toen Elisabeth de Grammont aan Marcel Proust vroeg wat hij dacht over Romain Rollands bekende pamflet, waarin deze, in den Eersten Wereldoorlog, Duitschers en Franschen over denzelfden kam trachtte te scheren, antwoordde Proust: ‘Il y a sans doute erreur dans le titre: Au - dessus de la mêlée devrait être “Au-dessous”, l'héroïsme occupant à mon avis un étage supérieur...’

Indien het Walschaps opzet was - en zooals het boek samengelezen werd, moet men onvermijdelijk dezen indruk opdoen - een soort moreele equatie op te stellen tusschen Weerstand en Collaboratie, op grond van het specieuze argument: dat beide kampen idealisten en verlopen sujetten telden - dan kan ik dezen ‘strijdbaren’ roman niet anders dan eenzijdig, onvolledig en onjuist noemen. Waarachtig, ik zou heel wat meer voelen voor een thesis (die zeker ook te weinig genuanceerd zou uitvallen) als de volgende:

[p. 469]

a) De Collaboratie was slecht in-se, ook al waren in haar rangen tallooze idealisten en snullen ‘die niet wisten wat ze deden’ en zoodus recht hebben op het Evangelische woord van vergiffenis;

b) De Weerstand was goed in-se, ook al hebben zekere weerstanders, uit haat, verblinding of persoonlijke afrekening, zich onwaardig gedragen. (Terloops wijzen wij er op dat Sirius - ditmaal wél de litteraire kroniekschrijver van De Standaard! - in zijn bespreking van Zwart en Wit, noteerde dat bij de Bevrijding, de Lynch-Wet op de collaborateurs, op heel wat uitgebreider schaal werd toegepast in andere landen, zooals b.v. Frankrijk en Italië).

Ik moet bekennen dat Walschaps opstand tegen alle gezag, zijn anarchisme, om het met het juiste woord te noemen, wel sympathiek aandoet. Waarbij wij door ‘anarchisme’ niet de euveldaden bedoelen der bommengooiers, die onze grootmoeders kippenvleesch deden krijgen; maar wel de hoogstaande philosophie van een Max Stirner, een Elisée Reclus en een August Vermeylen (première manière!). Maar dit anarchisme vergete geen oogenblik dat, zoo het in het jaar 1949, zich onbewimpeld kan uiten - zoowel als andere ideologieën, tot het neofascisme dat de Democratie (welke een goede sloor is!) verfoeit en belaagt, - het dit te danken heeft aan den ondergang der Collaborateurs.

Tegenover hen die hun leven veil hadden om dezen ondergang voor te bereiden en te bewerken, tegenover de weerstanders zoodus, bestaat een schuld van dankbaarheid, die eenieder wien de Vrijheid lief heeft, heeft in te lossen. Een Fransche spreekwijze zegt van hen, die al te gauw de milde gaven van een gastheer vergeten: ‘Ils n'ont même pas la reconnaissance du ventre!...’ Het ware Gode geklaagd, moest men thans, van sommigen, welke zoo uitbundig genieten van de Vrijheid van Gedachte en de Vrijheid van de Pers, zeggen: ‘Ils n'ont même pas la reconnaissance du cerveau!..’

Raymond BRULEZ