De Vlaamse Gids. Jaargang 32

[p. 711]

Simon Vestdijk vijftig jaar

SIMON VESTDIJK heeft onlangs in een interview verklaard dat hij schrijft omdat hij zich anders verveelt. Daarmee heeft hij zeker de utilitairen teleurgesteld, volgens dewelke men moet schrijven ter bevordering van de aard-appelteelt, de philatelie, de nieuwe of de oude orde. Ook de pontificalen, die in de literatuur een zending van hoger erkennen, het komt er nu niet op aan van hoe hoog, zullen weinig tevreden zijn geweest. En nochtans, indien zij goed begrepen hadden zouden ook zij met de vrienden van Vestdijk erkend hebben dat het niet mogelijk was minder en tegelijkertijd meer te zeggen.

Sedert de uitvinding van de drukkunst wordt het boek van dag tot dag meer gedevalueerd. Het aantal gedrukte boeken stijgt van jaar tot jaar zo fantastisch dat de grote nationale bibliotheken, die zich tot voor enkele tientallen jaren met succes konden beijveren om alle boeken te hebben, nu reeds een zeer schematische keuze moeten doen en binnen de eerste twintig jaar van hun opzet radicaal afzien. Sedert een paar eeuwen geleden de eerste west-europese romans werden geschreven, neemt de productie van jaar tot jaar ontzettend toe en alhoewel de hoogtepunten, ‘Oorlog en Vrede’ en dergelijke, niet overtroffen worden, stijgt toch zienbaar het gemiddeld gehalte.

Andere dingen boeien de geest die vroeger niets dan het boek en het ganzenspel had. Film, radio, pers verdringen het gedicht en de roman. Wetenschap en techniek doen sedert een halve eeuw de meest verstommende vondsten, waarvan sommige het beeld en het begrip van de wereld in hun essentie wijzigen en even sterk tot de verbeelding spreken als kunst en letterkunde. Wijsbegeerte, kunst en geschiedenis, die vroeger gans het geestesleven van de intellectueel voedden, moeten thans ieder een derde van hun plaats afstaan aan de positieve wetenschappen.

De politiek legt veel meer beslag op de geest sinds de wereldoorlogen het leven van de burgers evenzeer bedreigen als dat van de soldaten en binnen kort het voortbestaan van de mersheid en zelfs van onze planeet niet minder in gevaar zullen brengen dan dat van de natiën.

Macht en invloed van het letterkundig werk zijn door dat alles sterk verminderd. Goethe zou nu met zijn roman Werther geen zelfmoordepidemie meer kunnen ontketenen. De tachtigers zouden met hun literaire beweging geen maatschappelijk ophef meer kunnen maken. Romans als die van Remarque en Koestler zijn nog altijd mogelijk, maar de schrijver die zich nog iets voorstelt van zijn zogezegde sociale rol is blind en dom en vermits Vestdijk geen van beide is, heeft hij er in alle talen over gezwegen, waarmee hij een beminnelijk voorbeeld van intelligente bescheidenheid gaf.

Hij had wel kunnen zeggen dat hij schrijft omdat hij moet, in Luthers geest: Hier sta ik, ik kan niet anders. Men zegt immers dat het allereerste kenmark van een kunstwerk zijn noodzakelijkheid is. Het boek dat voor de schrijver slechts een tijdpassering was en dus ook voor de lezer niets méér kan zijn, mist iets

[p. 712]

essentieels. Daarbij wordt aangenomen dat het kunstwerk niet door overleg alleen tot stand kan komen, maar door een gelijktijdige ontlading van geest en gevoel, die men niet bewust kan verwekken maar ook niet tegenhouden.

Het is evenwel duidelijk, alhoewel het doorgaans over het hoofd wordt gezien, dat deze noodzaak wel het ontstaan van het kunstwerk verklaart, of zo men wil het schrijven van een boek excuseert, maar helemaal niet de publicatie ervan. Zij die het werk welkom heten hebben deze uitleg niet nodig, maar zij die het verwerpen en dat is niet zelden het lot van de grootste kunst, want ‘ce qui est vraiment beau commence en général par scandaliser’, zegt Daudet, zoon, zeer juist, kunnen altijd antwoorden dat zij het schrijven door de vingers kunnen zien als het dan toch niet anders kon, maar niet begrijpen hoe ook het uitgeven noodzakelijk was. Zet u in uw badkamer zo naakt als ge wilt, dat is noodzakelijk om u goed te wassen, maar werp het venster niet open en wuif er niet in met uw hemd, om gezien te worden, want dat is overbodig.

Verder gooit de schrijver die zijn innerlijke noodzaak inroept als reden of excuus, de verantwoordelijkheid die hij zelf voor zijn werk moet dragen, terug op ouders en voorouders, op de natuur die hem anders dan anderen heeft geschapen, hetgeen altijd wel gegrond, maar toch nooit flink is. Al wat wij doen en denken is zeker goeddeels erfelijk bepaald, maar wij zijn nu eenmaal overeengekomen dat ieder voor zichzelf compleet moet instaan en slechts beperkte verantwoordelijkheid mag voorwenden om te ontsnappen aan een doodvonnis of iets dat er mee gelijk staat.

Om al deze pertinente redenen heeft de intelligente Simon Vestdijk niet gezegd dat hij schrijft omdat hij moet. Daar hij gediplomeerd arts is kon hij ook niet beweren, zoals Somerset Maugham in ‘The razor's edge’, dat hij schrijft omdat hij tot niets anders in staat is. Het is evident dat een arts met zijn intelligentie en psychisch aanvoelingsvermogen een vruchtbare en weldadige carrière zou kunnen maken.

Hij heeft dan gezegd dat hij schrijft omdat hij zich anders verveelt. In deze wereld nu moet niemand zich nog zoveel moeite geven om zich niet te vervelen. Zonder van zijn stoel op te staan kan hij aan het radioknopje draaien en iets horen dat hem interesseert. Hij kan een boek uit het rek nemen. Hij kan naar de kino gaan. Hij kan een reis maken met geperfectioneerde vervoermiddelen. Schrijven, en zeker schrijven zoals Simon Vestdijk, is van al de middelen ter bestrijding van de verveling zonder twijfel een van de meest vergezochte, meest ingewikkelde, allermoeilijkste. Zeg mij wat gij doet om u niet te vervelen en ik zal u zeggen wie gij zijt. Zegt gij dat gij figuurtjes uitzaagt, dan zeg ik dat gij doodgewoon een mens zijt zoals een ander, maar zet gij de wereldschaakkampioen keer op keer schaakmat, dan zeg ik dat gij een buitengewoon mens zijt en schrijft gij de romans van Vestdijk, dan zeg ik precies hetzelfde. De hoeveelheid en de diversiteit alleen reeds van dat werk zijn op zichzelf buitengewoon, maar zoveel, zo verschillend en daarbij nog op dat peil schrijven is fenomenaal. Zo ligt dan in die zeer evasieve, ongelooflijk bescheiden

[p. 713]

woorden eerst en vooral iets koninklijks van de arend die verklaart dat hij nooit beneden de drieduizend meter vliegt.

Maar schrijven omdat men zich verveelt als men niet schrijft, veronderstelt meer dan een hoge gestemdheid van de geest. De spanning van het kunstenaarswerk is zo intens en uitputtend dat men, in plaats van nog verveling te vrezen, spoedig verlangt naar een van de drie vormen van rust: rust om beter te kunnen herbeginnen, rust op lauweren of rust omdat men niet meer kan. Wanneer men dit niet meer wenst of niet meer kan, wanneer men zich verveelt zodra men niet meer schrijft, is de creatieve hoogspanning gewoonte en wet geworden, heeft men de god of de demon zo lang en hartstochtelijk gediend dat men zonder hem niet meer leven kan. Welnu, dit is wat Carlyle heldhaftigheid van de geest heeft genoemd.

Aan de Simon Vestdijk, die op zo discrete wijze en blijkbaar eerder om ze te verbergen, zijn persoonlijke waaide en adel heeft verraden aan de goede verstaanders, die ze trouwens reeds lang hadden afgeleid uit zijn momentaal werk, bied ik op zijn vijftigste verjaardag mijn oprechte hulde en innigste gelukwens.

Gerard WALSCHAP