De Vlaamse Gids. Jaargang 32

[p. 545]

De wereld van het toneel
Bedenkingen tijdens de pauze

I.

WANNEER wij binnentreden in de toverwereld van het toneel, moeten wij afstand kunnen doen van alles wat ons aan het gewone leven bindt. Wij mogen slechts een wens hebben: te zweven en ons te vereenzelvigen met de zielen die een worsteling aangaan op leven en dood. Wij treden een nieuwe realiteit binnen die ons zo sterk geboeid moet weten te houden dat wij volledig kunnen geloven in de fictieve personages en in hun actie, waaraan wij zelf deel hebben, indien de acteurs er in slagen deze actie op te drijven naar het algemeen-menselijk plan, waarop wij nog alleen de innerlijke mens ontmoeten. Wat wij in een toneelwerk de actie noemen wordt dan ook niet uitsluitend bepaald door de uiterlijke beweeglijkheid, waartoe de tekst aanleiding moet geven, doch door de psychologische uitdieping van het conflict dat de verschillende karakters, die elk afzonderlijk de verpersoonlijking zijn van een eigen gevoels- of gedachtenleven, met elkaar in botsing brengt en om de primauteit laat worstelen. De verwikkelingen die uit deze worsteling ontstaan en die wij gewoon zijn ‘spanning’ te noemen, maken dus een integrerend deel uit van de wezenlijke actie, waarvan zij de rechtstreekse gevolgen zijn. Het komt en voor de toneelschrijver dan ook in de eerste plaats op aan zijn personages derwijze tegenover elkaar te plaatsen dat hun ‘stand’ aanleiding kan geven tot botsingsmogelijkheden en tevens tot een streng-geordende evolutie van het spel. Men heeft, in dit verband, de dramatiek wel eens met de sport vergeleken en, hoe treffend deze vergelijking ook moge zijn, toch verloor men hierbij uit het oog, dat het in de sport uitsluitend aankomt op de demonstratie van physieke krachten, terwijl de kunst zich in de eerste plaats bezighoudt met het innerlijke gemoedsleven van de mens.

II.

Al weten wij maar al te goed dat het in toneelspeelkunst in de eerste plaats aankomt op een intelligente en bezielde regie en op het sterk-doorvoelde spel der acteurs, toch hebben alle grote regisseurs steeds beroep gedaan op artistiek-onderlegde decor-ontwerpers en toneelbouwers, op dansers en componisten, overtuigd als zij waren, dat alleen uit de samenwerking van deze kunsten het volledig toneelbeeld kon geboren worden. Wij zijn geen voorstanders van een overdreven uiterlijk vertoon, omdat wij er van overtuigd zijn dat zowel het uiterlijk vertoon als de literatuur op het toneel moeten geweerd worden, maar wanneer wij naar de schouwburg gaan, dan verlangen wij in de eerste plaats dat door de opvoering in ons een feestelijk gevoel wordt opgewekt, zodat wij losgeraken uit de bekommeringen en de sleur van het dagelijks leven. Alles in de schouwburg moet er toe bijdragen om dit gevoel van feestelijkheid te verster-

[p. 546]

ken, door ons op te tillen uit onze eigen realiteit naar het rijk van de droom. Indien de film elke avond millioenen toeschouwers tot zich trekt en het theater het op dit ogenblik vaak met enkele trouwe en fanatieke bezoekers moet stellen, dan is dit niet voornamelijk te wijten aan de verlokkelijke aantrekkingskracht die van de filmkunst uitgaat of aan haar artistieke betekenis, doch aan het feit dat de uitbaters der bioscopen van heel wat meer psychologisch inzicht hebben blijk gegeven dat de directies onzer schouwburgen. Het moet niet meer gezegd worden, dat onze schouwburgen verouderd zijn en dat er meestal geen uiterlijke aantrekkingskracht meer van uitgaat, omdat zij zich niet hebben weten aan te passen aan de eisen van de moderne mens. Terwijl de bioscopen gelijke tred houden met de evolutie van het artistiek gevoel, geven de schouwburgen slechts al te zelden blijk van enig hernieuwingsinitiatief. Ook op het gebied van decor en toneelbouw werden in de laatste jaren in Vlaanderen geen noemenswaardige vernieuwingspogingen gedaan, zodat wij hier veeleer een stilstand dan een vooruitgang te boeken hebben.

III.

Het gebeurt slechts zelden dat wij de gelegenheid krijgen in onze officiële schouwburgen de creatie van nieuw Vlaams werk bij te wonen. Een spirituele Amerikaanse of Franse klucht geniet door de band bij onze directies een hartelijker onthaal dan het werk van onze eigen auteurs. In deze terughoudendheid ligt dan ook ongetwijfeld de voornaamste oorzaak dat onze toneelschrijvers er liever de voorkeur aan geven hun lier aan de zoldering te hangen, dan, meestal zonder veel hoop op succes, een ondankbaar werk te verrichten. Er bestaat in de literatuur inderdaad geen ondankbaarder vak dan dit van toneelschrijver. Een gedicht of een verhaal bezitten een zelfstandig leven en kunnen het desnoods stellen zonder aanmoediging of belangstelling. Het toneelwerk daarentegen krijgt eerst zijn volle betekenis wanneer het voor het voetlicht wordt gebracht of, om het met een uitdrukking van Herman Teirlinck te zeggen, wanneer het een publiek gevonden heeft. Het toneel is dood zonder publiek, zoals het dood is zonder spelers. Geef aan de toneelschrijver spelers en publiek en hij zal wonderen verrichten. Maar zolang de schouwburgen voor hem gesloten blijven, zolang hij niet de gelegenheid krijgt zijn krachten te meten, kan er van hem niet verwacht worden dat hij vernieuwend zal optreden.

De bloei die het toneel in Vlaanderen na de vorige wereldoorlog heeft gekend, is in de eerste plaats te danken geweest aan de initiatieven van onze toneelgezelschappen en voornamelijk van het Vlaams Volkstoneel, dat voor de jonge toneelschrijvers niet alleen een stimulans is geweest maar hen tevens de gelegenheid schonk de technische middelen waarover het modern toneel beschikt te beproeven.

Dat onze toneelliteratuur, sedert het heengaan van Johan De Meester, in een straatje zonder eind terechtgekomen is, bewijst reeds voldoende dat de toneelschrijvers het zonder deze stimulans bezwaarlijk kunnen stellen. Wanneer wij het

[p. 547]

bilan opmaken van onze hedendaagse toneelliteratuur, komen wij vrij spoedig tot de vaststelling dat onze goede auteurs het toneel de rug hebben toegekeerd, om op een dankbaarder terrein hun krachten te beproeven. Herman Teirlinck, Anton Vandevelde en Paul De Mont, die als innovators betekenisvol werk hebben verricht, zwijgen. Ward Schouteden liet het bij de prachtige belofte die in Jezabel besloten lag, terwijl Gaston Martens eerst door Parijs moest ontdekt worden. Gelukkig zijn er tekenen die er op wijzen dat de belangstelling voor het toneel nog niet volledig uitgestorven is. Johan Daisne, Herwig Hensen en Lode Cantens hebben reeds de bewijzen geleverd dat zij het toneel op nieuwe banen kunnen leiden, al kregen zij nog al te zelden de gelegenheid om tot onze officiële schouwburgen door te dringen.

IV.

Al kan ongetwijgeld beweerd worden dat Johan De Meester te ver-doorvoerde experimenten heeft gewaagd, toch moet worden toegegeven dat hij met Herman Teirlinck het toneel op nieuwe wegen heeft geleid en het een triomf heeft bezorgd, die tot over de grenzen weerklank vond. Enkele geslaagde proefnemingen van onze officiële schouwburgen en van een paar liefhebbersgezelschappen niet te na gesproken, is het toneel, sinds het heengaan van De Meester er niet op vooruitgegaan. De Meester had een hoogtepunt bereikt dat bezwaarlijk kon worden overschreden. Zijn frisse verbeelding, zijn scherp aanvoelen van de zuivere toneelwaarden en zijn ongewone technische bedrevenheid, stelden hem in staat een toneelbeweging in het leven te roepen die tegelijk vernieuwend en toonaangevend is geweest. Maar De Meester heeft ook vergissingen begaan: zijn schitterend intellect domineerde al te sterk de algemeen-menselijke gevoelswaarden. Dat de hernieuwers, die na hem gekomen zijn, deze vergissing tot het uiterste hebben doorgevoerd en hierdoor in het celebrale terecht kwamen, heeft sommigen er toe doen besluiten dat de moderne toneelopvatting zich afkeerde van het volk en derhalve opnieuw de plaats moest ruimen voor het realistisch toneel. Niets echter is minder waar. Zonder toe te geven aan een ontaarde volkssmaak, richt het modern toneel, dat voornamelijk in de primitieve en middeleeuwse toneelopvattingen zijn oorsprong vond, zich in de eerste plaats tot het volk, wien het een spiegel voorhouden wil van zijn eigen verhevigd zieleleven. Wij kunnen het dan ook slechts betreuren dat er van de moderne toneelopvatting zo weinig is overgebleven en dat, samen met de vergissingen, ook de wezenlijke eigenschappen over boord gegooid werden.

Pieter G. BUCKINX