De Vlaamsche Gids. Jaargang 30

[p. 207]

Van Jeroen Bosch tot Rembrandt

ALS een Renaissance-feest dat de weelde zijner kunstschatten voor een verrukte menigte uitstalt, zoo lijkt ons dit overzicht van bijna tweehonderd jaar scheppingen! Temeer daar het na al dat wapengeweld, los van ethische en ethnische imperatieven, de geldigheid van het genie als universeel verzoeningsmiddel bekrachtigt. Eere daarom de inrichters! Waar techniek en wetenschap de haat der volkeren dienen, daar strijkt het penseel over de wonden en verblijdt de menschen door spiegels van vrede: de werken, ontgroeid aan hun makers en hun ellendigen strijd, de tijdsbeperkingen ontstegen en gecristalliseerd door eeuwen aandacht en commentaar: de verf tot amber en ivoor en de kleur tot beteekenis.

Er bestaan bibliotheken over dit onderwerp: over de tijd, de economie en de huiselijke deugden van het volk, over de meesters en hun productie. Maar veel anecdoten vallen weg als men de werken ziet. En nieuwe vragen rijzen op. We tasten naar de makers en we grijpen in hun tegenbeeld of een hunner tegenbeelden. Is de hier afgebeelde wereld geen virtueele, waarheidsliefde en nuchterheid van die eeuw en dat volk ten spijt? Waar eindigt de eisch van den opdrachtgever en waar begint de vlucht der eigenzinnigheid? Tot hoever reikt de toegestane sublimeering, hoe diep wortelt de doorgezette transpositie van den schilder? Die knusse en warme interieurs waren toch in feite vochtig en kil, die zeilen gehavend door wind en storm, die kielen geschuurd en doorzeerd van het zout... En alles lijkt hier keurig en mild? Dit is dan de eerste les: liefde. Wat mist de huidige kunst? Amoureus geduld.

Deze werken zijn gemaakt door groote verliefden op hun vak. De subversieve begrippen komen maar veel later opduiken. Deze kunstenaars zijn overtuigd van de waardigheid hunner scheppingen. Vandaar een tweede kenmerk: een les in tucht. Zelfs de roode knie van een der Regenten bij Hals getuigt van tucht.

Wij kunnen deze kunst der 17e eeuw bezwaarlijk meten met de normen die ons werden voorgehouden door de groote modernen. ‘Geen anecdoten schilderen’, terwijl het narratief genre hier groot- en kleinmeesters telt. ‘Geen clairobscur’, waar hier dit spel tot de hoogste vergeestelijking groeit. ‘Niet dun werken’, maar zie eens Bosch en Antoon Mor. ‘Geen knepen, geen glacis, geen sausen!’, en hier is bijna geen meester zonder dit alles! En men hoort al mompelen: Zou de waag dan eindelijk omknikken?.. De waag dezer uiterlijkheden, ja. Want de waag der constanten slaat nooit om, spijts de paradoxen der irrealisten, en die waag duldt dat ook meesters van de z.g. ‘zuivere plastiek’ met Rembrandt en Frans Hals in hetzelfde Pantheon kunnen rusten. Wanneer wij ons kunnen hoeden voor overdrijving en onbillijkheid jegens tijdgenooten en onmiddellijke voorgangers, dan zal deze eenige terugblik ons beslist verrijken aan inzicht en mogelijkheden.

Er past maar weinig voorbehoud in het kader van dit feest voor de oogen. Een mateloos enthoesiasme weze het teeken van geestelijke bevrijding en pictu-

[p. 208]

rale bevrijding in 't bijzonder, zij het ook naar meer beheersching en meer kennis. Wat deert het dezen roes, dat Ruisdael ons lichtjes ontgoochelt (de met ‘schietgheel’ bereide groenen zijn koud, de factuur is wat dor) en Hercules Seghers onze voorkeur krijgt? Dat de bekende ‘Luitspeler’ werk is van Hals of Leyster, en niet van Hals en Leyster (het portret van Judith Leyster door Jan Molenaer, dat ons eventueel op den weg zou kunnen helpen, is vermeld, maar niet tentoongesteld), niettegenstaande duidelijke verschillen?

De kunstgenieter gist. De kunstgeleerde wéét. En wie heeft het bij 't rechte eind? Stil, praten we niet over betwistingen, want dan zou de hoofddoek van de dienstmeid uit ‘De Brief’ door Vermeer sommigen ineens te onheimelijk, te opdringerig wit gaan lijken. (Vermeer's wonderlijke persoonlijkheid trotseert echter alles. In elk zijner werken hangt een ander klimaat: een onbeweeglijk landschap in warm licht, een geanimeerd interieur in koud licht, een beperkte harmonie ofwel een bonte, breed geborsteld of nauwgezet gepointilleerd).

Naar de bestemming ingedeeld hangen hier twee soorten van werken. Werken uit welstand voor welstand (roemers en Oostindiëpraal voor welgedane reeders in kraakheldere kragen) en werken uit eenzelvige liefde tot de schilderkunst (de gekwetste boom bij Van Goyen, de vroegtijdige kinderernst bij Rembrandt's Titus). De eerste soort vertoont de brooddronkenheid barer rijke gamma's: fluweel en kakelbont met hermelijn afgezet, zware tafeltapijten en kroonsaaien gordijnen, tierentaaien koffers en kopergeschetter, geperel van gelten en fluiten, kantwerk en borduursel aan flepmutsen en pimpels... En daarnaast de distinctie der arme kleuren, okers, asfalten en bistres, getransfigureerd door toover van licht, in doeken bewolkt met het zwerk van het waterland.

Distinctie van de beperking, derde les. Beperking in de gamma: louter blauwe harmonie bij Vermeer, louter grijsgroene bij Van Goyen (de delicate grijzen van Haarlemmer-blauw!) Sommige werken zijn aldus tot grisailles te herleiden, zonder hun koloristische volledigheid en hun rijke materie-weergave er bij in te boeten. Beperking van het motief: één figuur grootscher dan twee, drie, zes. Bontheid en menigvuldigheid vermoeien snel. En het tooneelmatige in de opstelling is nu eenmaal een trek van dit uitbundig ras.

Over deze feestdrukte schuift als een schaduw van onmenschelijk, want bovenmenschelijk formaat, Rembrandt van Rijn, physisch en psychisch bezeten door een wil die alles wil omvatten en doorpeilen. De irrationneele in deze bewuste eeuw. Die de beklemtoonde vraag stelt hoe boertigheid en beperktheid door eeuwigheid zullen worden beantwoord. Hij boeit al door de lijf-aan-lijf-worstelingen tegen de stof dier groote stukken. In elk er van herhaalt hij de vragen die zijn nog onvermoeide hersenen met de regelmaat en de aanhoudendheid van molenwieken - de maat zijner jeugdjaren - formuleeren en schilderen: Wat gaat er om in Titus' kinderbrein? Wat gaat er om in Deyman's leerling? Wat in Suzanna de angstvallige? En wat in Rembrandt zelf, waar hij zichzelf doorvorschend gadeslaat? Hierin ligt een kracht van suggestie: zijn brein lost

[p. 209]

de vragen niet op, maar laat hand en oog antwoorden met de waarheid van een schilderij dat de vraag in alle eeuwigheid blijft herhalen.

Het is de transcendente term der vergelijking: Rembrandt = leerling-wijsgeer = meester-schilder. Daardoor blijft hij boeien. Zelfs bij de welomschreven opdracht van het Lakengild vindt hij een middel om de onbekende term onopgelost te laten: Wie komt binnen? Voor welke onzichtbare interpellant hebben de leden hun repliek klaar? Raadsel, bestendige sleutel van aandacht.

Ruisdael antwoordt ons tot in de puntjes, tot in de bloempjes van den weg: we zijn derhalve tevreden en bekreunen ons niet verder om de zaak. Paul Potter antwoordt eveneens correct. En zoo de meesten. Zooniet allen, op enkelen na. Vermeer stelt geen vragen. Hij geeft als antwoord de rustige adem om voort te ademen, lang, zoo lang mogelijk. Het leven is bij hem niet onderbroken, maar continu. We keeren tot hem terug om op streek te komen, en sereen na te denken.

Bij de werken der 16e eeuw heerscht nog de onheimelijkheid van geloofs-paranoïa, voelt men boven de nog middeleeuwsche zenuwen een hoogere kracht die de gestalten verwringt (Bosch) en de gelaten verlengt (Heemskerk's spierensystematiek). Nog geen onbevangenheid bij het schouwen in diepere gronden, maar verwezenheid en vrees. In den wandspiegel ziet de mensch zijn aanschijn niet, maar de aap der ijdelheidszonde. De lach is er krampachtig, het verdriet niet verlossend. Maar zie aan de overzijde, bij Hals, de hoeden scheefzakken en de bloeddruk stijgen, de Regenten boud en bewust den conterfeiter in 't gezicht kijken, en houdingen aannemen van kavalieren en prinsen! Men heet niet meer Petrus of Hieronymus, maar Hercules, Abraham en Judith!

Ieder mag de schaal zijner keure opmaken. Men mag gerust de regenboogkleurige gamma van Van Oostsaenen's ‘Salomé’ verkiezen boven Bosch' ‘Verloren Zoon’! Want er is werk voor de minnaars van uiterlijkheid en evenveel voor de op afgronden verliefden. Er is voor eenieder volledigheid. En dan ook, die herzieningsdrift, die recapituleeringsbehoefte die zoo modern is! We schouwen over eeuwen cultuur. ‘Het is alsof men moet gaan sterven’, zeide Gust De Smet op zijn retrospectieve. Hoewel we hier met hardnekkigheid willen gelooven dat het om geen einde, maar om een transfusie gaat.

Reeds vloeien door stille osmose de harmonieën van den wand in de roering der menigte over. Dààr, vóór de roomkleurige zeilen van Holland's admiraalschepen staat een meisje met groen-en-lila hoofddoek, en een bontmantel om Terborch uit zijn wade te doen springen! En in de Rembrandt-zaal, het heilige-der-heiligen, schuift voorbij de Staalmeesters de gestalte eener extatische vrouw, totaal in 't zwart, op het fijne gelaat na, met een halsdoek zoo vermiljoen als het tafeltapijt van het schilderij. En wat nog wonderbaarder voorkomt, na jaren treinvolk, stumperds en soldaten te hebben gezien, bemerkt men in deze zalen weer enkele schoone menschen, met in den blik het dankbare vuur dat alleen maar door schoonheid aangestoken kan worden.

NOJORKAM