De Vlaamsche Gids. Jaargang 30

[p. 42]

In memoriam prof. dr. Johan Huizinga

TIJDENS de bezetting werd Prof. Dr. Johan Huizinga door de Duitschers in een interneeringskamp opgesloten. Hij verliet het als een gebroken man. Hij is gestorven zonder de bevrijding van zijn vaderland te hebben kunnen bijwonen. In hem herdenken wij den meest vooraanstaande onder de historici van de Nederlandsche taalgemeenschap, een van de grootste geschiedschrijvers van onzen tijd. In deze hulde betrekken wij tevens het dappere en gemartelde Nederlandsche volk, dat van den aanvang af, door zijn taai verzet, een voorbeeld is geweest voor alle onderdrukte naties, en dat voor zijn bevrijding den zwaarsten tol heeft moeten betalen.

Te Groningen op 7 December 1872 geboren, behoorde Huizinga tot den kleinen, voornamen kring van een doopsgezinde omgeving. Hij ontving zijn akademische opleiding in zijn geboortestad. Het Nederlandsch universitair onderwijs kende toen nog niet de scheiding tusschen filologie en geschiedenis, die ons sinds lang vertrouwd is. Dat verklaart hoe Huizinga, later vooral als historicus bekend, heeft kunnen promoveeren op een verhandeling over ‘Vidushaka in het Indisch Tooneel’. Hij werd leeraar in de geschiedenis aan de H.B.S. te Haarlem, professor te Groningen (1905), welke Universiteit hij in 1915 voor Leiden verliet. Koningin Wilhelmina droeg hem op prinses Juliana in de vaderlandsche geschiedenis te onderrichten. De vorstin bracht hem later een verdiende hulde door hem te verzoeken als getuige op te treden bij het huwelijk van de kroonprinses. In 1932 werd Huizinga algemeen voorzitter van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, en naderhand rector van de Leidsche Universiteit.

De man, die door zijn ‘Herfsttij der Middeleeuwen’ een internationale faam verwierf, was in den omgang de eenvoud, ik zou haast zeggen, de schuchterheid zelve. Welsprekend was hij niet: bij den aanvang van meer dan één lezing onderging het publiek aanvankelijk eenige ontgoocheling, tot het dan plots de onvergetelijke diepte van den inhoud en de voldragenheid van den vorm door het eentonige debiet voelde heenbreken.

Overschouwt men het oeuvre van Huizinga, dan treft vooral hoe uitgestrekt het gebied was waarop hij zich bewoog. De overheerschende trek van zijn wetenschappelijk streven is het gericht zijn op de cultuurgeschiedenis. Zijn schitterendste verwezenlijking op dat terrein blijft het reeds genoemde ‘Herfsttij der Middeleeuwen’, dat in 1919 voor het eerst verscheen, en sindsdien herhaaldelijk werd herdrukt en in de verschillende wereldtalen vertaald.

Huizinga, die zich zoo vlot in de hoogere sferen van de synthese bewoog, heeft het niet versmaad aan den dorren voorarbeid mede te werken, dien men gemeenlijk als de taak van de harde wroeters in het vak beschouwt. Zijn Haarlemschen tijd heeft hij benut tot het uitwerken van ‘De Opkomst van Haarlem’. Hij toonde er o.a. aan dat deze stad haar recht via 's-Hertogenbosch aan Leuven heeft ontleend, wat vooral van beteekenis is als men bedenkt dat het Haarlemsche stadsrecht op zijn beurt het moederrecht van een groot aantal Nederlandsche

[p. 43]

steden is geworden. Ook heeft hij zich de moeite getroost een uitgave te bezorgen van ‘De Rechtsbronnen der stad Haarlem’ (1911).

Het wezen van de geschiedkundige wetenschap vormt bij Huizinga het onderwerp van twee bundels: ‘Cultuurhistorische Verkenningen’ (1929) en ‘De Wetenschap der Geschiedenis’ (1937). Om de strekking van zijn eigen prestaties op historisch gebied te begrijpen, is het gewenscht even op de opvattingen in te gaan, die Huizinga daarin ontwikkelt.

Wat is geschiedenis? Is om te beginnen de geschiedenis een wetenschap? Dan moet zij weer, ingevolge de bepaling, die zegt dat wetenschap alleen over het algemeene handelt, zich boven het afzonderlijke geval kunnen verheffen. Zij is echter de kennis van het slechts éénmaal gebeurde, de kennis van een oneindige reeks individueele gevallen. Zij schijnt, in dat licht gezien, op den rang van de wetenschap geen aanspraak te kunnen maken. Vooraanstaande geesten in de XIXde eeuw hebben daarom getracht haar op een meer exacten grondslag te vestigen. Dat streven vinden we vooral in twee richtingen terug, bij de school van het historisch materialisme, en bij hen die de geschiedenis, en speciaal de kultuurgeschiedenis, ‘naar de normen van de natuurwetenschappelijke methode’ hebben trachten op te bouwen.

Daartegen is weer verzet losgekomen en die pogingen om enge causaliteitsverbanden of wetmatigheid in de historische wetenschap in te voeren zijn weer opgegeven

Huizinga zegt ons dan, in zijn welluidende, gedragen taal, wat de geschiedenis wel is: ‘Haar taak bleef de wijde en wisselende en oneindig gevarieerde, om vast te stellen en te beschrijven al wat een tijd van het verleden der menschelijke samenleving weten wil, al wat de overlevering over zulk verleden toestaat te weten. Haar weten bleef een inzicht, een verstaan van samenhang, een voorstelling van bijzondere feiten... Haar objekten bleven altijd complex, altijd diffuus, 't zij klein of groot, nooit te isoleeren uit den stroom van het gebeuren, onherhaalbaar, onherleidbaar’. (‘De Wetenschap der Geschiedenis’, blz. 33-34).

Maar dan moeten we opnieuw de vraag stellen: als de geschiedenis geen eigen wetten bezit, ziet zij de individueele feiten dan los van elkaar, als bij haar het causaliteitsbegrip slechts van beperkte gelding is, raakt dan in haar betoog de zin voor het algemeene niet zoek, en verliest zij niet het recht als wetenschap te worden beschouwd? Neen, luidt het antwoord, de historicus ziet in het verleden zekere vormen. Om die ook voor anderen zichtbaar te maken, tracht hij feitelijkheden zinrijk te rangschikken’. (Ib., blz. 54) ‘De historicus dus ontwaart in de verschijnselen van het verleden zekere ideëele vormen die hij tracht te be schrijven. Hij om schrijft ze niet als zoodanig, dat is immers de taak der sociologie, maar brengt ze in een bepaalden samenhang van eenmalig historisch verloop der aanschouwelijke voorstelling... Hij ziet die vormen altijd in actu.’ (Ib, blz 64-65).

Geen wetten dus, geen strenge causaliteit, maar vormen, door andere wetenschappen aan de hand gedaan, vormen waarin de feiten worden in beweging gezien,

[p. 44]

dat maakt in de geschiedenis mogelijk de betrachting van het algemeene, die haar tot wetenschap verheft.

Revolutionnair is deze opvatting niet. Huizinga heeft alleen op heldere en genuanceerde wijze geformuleerd, wat velen vóór hem gevoeld en min of meer bewust hebben toegepast. Overbodig was een dergelijk theoretisch exposé evenwel niet, want uitgestreden is de strijd geenszins.

De titel van het hoofdwerk van Huizinga luidt: ‘Herfsttij der Middeleeuwen. Studie over levens- en gedachtenvormen der veertiende en vijftiende eeuw in Frankrijk en de Nederlanden.’ De keus van het studieobjekt is op zich zelf reeds typisch. De levens- en gedachtenvormen, die de schrijver uit de teksten afleest, men krijgt den indruk dat zij zijn als ‘gegeven’, dat de voornaamste taak van de historie is ze in hun groote samenhangen ter kennis van den lezer te brengen, en dat het op de verklaring van hun ont staan en be staan minder aankomt. De aanhef van het eerste hoofdstuk, ‘'s Levens felheid’, hamert reeds dadelijk in het brein van den lezer een reeks schrille contrasten, in wier teeken het streven naar levensschoonheid van de eindigende middeleeuwen dient te worden gezien. De kennis van de levens- en gedachtenvormen van een tijd, hun beteekenis voor het gebeuren van dien tijd, ook als zij niet rationeel te verklaren zijn, dat tracht Huizinga den lezer bij te brengen.

Hoofdstuk VII, ‘De beteekenis van het ridder-ideaal in krijg- en staatkunde’, is hiervan misschien het sprekendste voorbeeld. In de late middeleeuwen leven de oude ridder-idealen nog voort, ridders voeren nog strijd met elkaar, volgens de vaste code van een soort hoogstaand spel. Maar ondertusschen heeft de krijgskunde vorderingen gemaakt, zoodat het naleven van de verouderde regelen meer dan eens noodlottig wordt.

Huizinga's oriëntatie naar de studie van dergelijke levens- en gedachtenvormen vertegenwoordigt een reaktie tegen het al te uitsluitend aandacht wijden aan stoffelijke faktoren. Ook in het gebruik van de bronnen beteekent ‘Herfsttij’ een waarschuwing: Huizinga herstelt de letterkundige bronnen in eere, die men vóór hem al te zeer was gaan verwaarloozen ten voordeele van archiefbronnen (oorkonden, rekeningen en dergelijke).

De levens- en gedachtenvormen die Huizinga bestudeert verhouden zich als een spel tot de rauwere werkelijkheid van het materieele leven. Het probleem van het spel in het leven, het spel niet enkel van het kind, maar ook en vooral van den volwassene, is hem blijven bekommeren. Hij heeft het in latere jaren op het denkbaar ruimste plan onderzocht, doorheen de gansche menschelijke beschaving. De neerslag van zijn onderzoekingen vindt men in zijn laatste groot werk. ‘Homo ludens. Proeve eener bepaling van het spel-element der kultuur’ (1937). Als opvatting en struktuur zet het de lijn voort door Huizinga in ‘Herfsttij’ aangegeven.

Anders is het gesteld met het boek ‘In de Schaduwen van Morgen. Een diagnose van het geestelijk lijden van onzen tijd’ (1935). Het is geen geschiedkundig werk, - de titel impliceert het reeds. Het handelt over het heden,

[p. 45]

niet over het verleden. Schrijver gaat gedrukt onder het bewustzijn, dat onze beschaving een zware krisis doormaakt. Hij zoekt het wezen van die krisis te bepalen. Zij strekt zich uit tot alle domeinen van de Westersche kultuur; zij blijft niet beperkt tot de ekonomie; zij houdt niet alleen verband met de opkomst van totalitaire ideologieën; zij geldt ook voor de wetenschap, ook voor de meest exacte wetenschap, en in dat opzicht, maar in dat opzicht alleen, treft den hedendaagschen mensch geen schuld.

Het is geen geschiedkundig boek. Toch kon het moeilijk door een niet-historicus geschreven zijn. Het eerste hoofdstuk ‘Ondergangsstemmingen’, geeft reeds een ‘Herfsttij’-beeld, dat in de gebruikte middelen doet denken aan Huizinga's klassiek geworden boek. De volgende hoofdstukken zijn doorloopende ‘diagnose’. De konklusies zijn bondig, wat de vooruitzichten voor de toekomst betreft: ‘De historie kan niets voorspellen, behalve één ding: dat geen groote wending in de menschelijke verhoudingen ooit uitkomt in den vorm, waarin vroeger levenden zich haar hebben verbeeld’. (‘Schaduwen’, blz. 210).

Een woord dus dat de deur openlaat voor de hoop, ingegeven door de overtuiging, bij den historicus, van de beperktheid van zijn middelen.

In het voorlaatste hoofdstuk van zijn ‘Wetenschap der Geschiedenis’ had Huizinga de ‘waarde der historie’ trachten te bepalen. ‘Onze hedendaagsche wereldkultuur’, besluit hij, ‘is meer dan ooit gedrenkt in het verleden. Om zich zelf te begrijpen kan zij niet anders dan zich voortdurend spiegelen in het beeldvlak van alle tijden’. (‘Wetenschap’, blz. 106-107). ‘De wereld te verstaan in en door het verleden, dat is de aspiratie der geschiedenis... Niet om een nuttige les voor een bepaald geval in de naaste toekomst is het te doen, maar om een standpunt in het leven. Zich rekenschap geven, wel weten, waar men staat, zijn plaats oriënteeren aan punten ver uiteen in den tijd, dat is het werk van den historiekenner.’ (Ib, blz. 107-108).

De plaats van den denkbeeldigen leek, die in deze laatste uitspraak is verondersteld, heeft Huizinga zelf ingenomen, toen hij de ‘Schaduwen van Morgen’ ontwierp. Maar eerst met de doordringende visie op het verleden, die zijn vorming hem gaf, heeft dit boek voor onze tijdgenooten zijn schrijnende beteekenis gekregen.

Huizinga nam, onder de Hollandsche geschiedschrijvers, een eenige plaats in. Hij bleef niet binnen den engen kring van het vaderlandsche verleden, waarover hij toch bij gelegenheid belangrijke bijdragen leverde, zooals het opstel ‘Uit de Voorgeschiedenis van ons nationaal Besef’, dat hier onbesproken moest blijven. Door geografische grenzen liet hij zich moeilijk intoomen. Bestudeert hij het ‘Herfsttij der Middeleeuwen’ nog binnen de perken van Frankrijk en de Nederlanden, het spoor van den ‘Homo ludens’ volgt hij in alle tijden en door de gansche wereld heen. Met ‘Schaduwen van Morgen’ was nog een verder stadium bereikt: Huizinga had zich met vasten tred buiten het domein van zijn wetenschap begeven. Dat kon hij doen, zonder gevaar, beter dan wie ook, omdat niemand als hij zoo duidelijk haar grenzen had bepaald.

Hans VAN WERVEKE